1. Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ

Εἰς τάς ἀπεικονίσεις τῆς Γεννήσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ βλέπομεν τήν Θεοτόκον ἄλλοτε καθημένην πρό τῆς φάτνης, ἄλλοτε ἀνακεκλιμένην ἐπί κλίνης, ἄλλοτε γονυπετῆ, σπανιώτερον δέ θηλάζουσαν. Τόν πρῶτον τύπον ἔχομεν π. χ. εἰς τό ψηφιδωτόν τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ παρά τήν Λεβάδειαν (11ος αἰών) καί εἰς τάς τοιχογραφίας, ὡς τῆς ἁγίας Τριάδος Κρανιδίου (1245), εἰς τόν ναόν τοῦ Μουτουλλᾶ Κύπρου κ.ἀ. Ἡ Μήτηρ καθημένη ἥσυχος μέ ἤρεμον καί γαληνιαῖον πρόσωπον προσβλέπει τρυφερῶς τόν Υἱόν της. Διά τοῦ τύπου τούτου ἐκφράζεται ἐντονώτερον ἡ θεολογική ἰδέα τῆς ἀνωδύνου γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ ὑπό τῆς Θεοτόκου. Χαρακτηριστικώτατα ἐπ᾿ αὐτοῦ γράφει ὁ Χορίκιος Γαζαῖος (6ος αἰών): «τήν γάρ φύσεως κρεῖττον ἀξιωθεῖσαν τεκεῖν ἔδει καί τῶν κατά φύσιν ὠδίνων ἀπηλλάχθαι». Ὁμοίως καί ὁ Ἰωάννης Δαμασκηνός (8ος αἰών) σημειώνει: «ὅτι ἀνωδύνως (τίκτεται ὁ Χριστός) ὑπέρ θεσμόν γεννήσεως· ἧς γάρ ἡδονή οὐ προηγήσατο, οὐδέ ὠδίν ἐπηκολούθησε, κατά τόν προφήτην τόν λέγοντα: πρίν ὠδίνησεν, ἔτεκεν…». Κατά τόν ἴδιον τρόπον ἐκφράζεται ὁ Φώτιος Κωνσταντινουπόλεως καί ἡ ὑμνογραφία (ὡς π.χ «Ἐπί τῷ ξένῳ σου τόκῳ τάς ὠδίνας φυγοῦσα ὑπερφυῶς…».

Ὁ δεύτερος τύπος, μέ τήν ἀνακεκλιμένην ἤ ἡμιανακεκλιμένην ἐπί διαγωνίως τεθειμένης στρωμνῆς Θεομήτορα (τήν «πρός εὐνήν ἀναπίπτουσαν κόρην» κατά τόν ὡς ἄνω Χορίκιον), εἶναι ὁ πλέον διαδεδομένος εἰς τήν ὀρθόδοξον τέχνην. Ὡραίαν ἀπεικόνισιν εὑρίσκομεν π.χ. εἰς τόν κατά τόν 8ον-9ον αἰῶνα χρονολογούμενον ἐσμαλτωμένον σταυρόν τοῦ παρεκκλησίου Sancta Sanctorum

 τοῦ Λατερανοῦ, ἔπειτα εἰς τά γλυπτά, τά ψηφιδωτά, ὡς τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ καί Δαφνίου (11ος αἰών) εἰς τάς τοιχογραφίας, ὡς τῶν ἁγίων Ἀναργύρων καί τοῦ ἁγίου Στεφάνου Καστορίας (12ος αἰών), τῆς Περιβλέπτου τοῦ Μυστρᾶ (14ος αἰών) εἰς τό ψηφιδωτόν τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει μονῆς τῆς Χώρας καί εἰς τό μέγα πλῆθος τῶν φορητῶν εἰκόνων. Εὐρεῖαν διάδοσιν ἔχει ἐπίσης εἰς τά εἰκονογραφημένα χειρόγραφα, ὡς π.χ. εἰς τόν ἑλλην. Κώδ. τοῦ Εὐαγγελίου τῆς Ἐθν. Βιβλιοθήκης Παρισίων Paris Gr. 54, εἰς τό Ψαλτήριον Barberini, εἰς τόν Λαυρεντιανόν τῆς Φλωρεντίας (VI, 23) κ. ἄ. Κατά τόν τύπον τοῦτον ἡ ἐξηπλωμένη Θεοτόκος ἐπί τῆς πρό τοῦ σπηλαίου σχηματιζομένης κορυφῆς τοῦ ὄρους, ἀποτελεῖ συμβολισμόν τοῦ ἀειπαρθένου, ἐφ᾿ ὅσον ἡ Μαρία ὡς «ὄρος ἀλατόμητον» ὑμνεῖται ὑπό τῆς Ἐκκλησίας, κατά τήν προφητείαν τοῦ Δανιήλ (κεφ. Β´ 34 καί 45) «ἐτμήθη λίθος ἐξ ὄρους ἄνευ χειρῶν…» (ἤτοι ὁ Χριστός ἐκ γῆς ἀσπόρως καί ἀδιαφθόρως τεκούσης Παρθένου).

Ὁ τύπος πάλιν τῆς γονυπετοῦς Θεομήτορος πρό τῆς φάτνης τοῦ Θείου Βρέφους εἶναι πολύ μεταγενέστερος συναντώμενος τό πρῶτον εἰς τό ὑπό τοῦ Θεοφάνους τοῦ Κρητός ἱστορηθέν καθολικόν τῆς μονῆς Σταυρονικήτα ἁγίου Ὄρους τό 1546, ἔπειτα εἰς τό καθολικόν τῆς μονῆς Βαρλαάμ τῶν Μετεώρων τό 1548 (ἀνωνύμου ζωγράφου), ὁμοίως τό 1558 εἰς τήν μονήν Δουσίκου, ἔπειτα τό 1560, εἰς τό παρεκκλήσιον τοῦ ἁγίου Νικολάου τῆς Λαύρας ἁγίου Ὄρους, ἐν συνεχείᾳ δέ εἰς τήν μονήν Δοχειαρίου τό 1568 καί εἰς ἄλλας μονάς τοῦ Ἄθω κ.λ.π. Ἀκολούθως εἰσέρχεται εἰς τάς φορητάς εἰκόνας. Ὁ τύπος—δάνειον ἐκ τοῦ ἀρχαίου εἰδωλολατρικοῦ κόσμου― ὀφείλεται εἰς τήν ἰταλικήν Ἀναγέννησιν (βλ. π.χ. τρίπτυχον τοῦ αἰῶνος εἰς τήν βιβλιοθήκην τοῦ Βατικανοῦ), αὐτόν δέ ἀσπάζεται καί ἡ Ἑρμηνεία τῆς Ζωγραφικῆς τοῦ Διονυσίου ἐκ Φουρνᾶ, τόν

 18ον αἰῶνα. Τήν γονυπετῆ Θεοτόκον ὑπηγόρευσεν εἰς τήν τέχνην ἡ ἔξαρσις τῆς ἰδέας τῆς Θεότητος τοῦ τεχθέντος, πρός τόν ὁποῖον μετά δέους καί ἄκρας εὐλαβείας προσπίπτοντες δέον νά ἀτενίζουν πάντες καί αὐτή ἀκόμη ἡ μήτηρ, τῆς ὁποίας «ὑπάρχει ὁ υἱός καί Θεός» ταυτοχρόνως, καί ἡ ὁποία ἀνομολογεῖται εἰς τόν Εὐαγγελισμόν ὡς «δούλη Κυρίου» (Λουκ. 1, 38).

Ὁ δέ ἕτερος τύπος, ἤτοι τῆς καθημένης καί θηλαζούσης Θεομήτορος εἶναι σπανιώτερος. Τό 1289 συναντῶμεν αὐτόν εἰς τοιχογραφίαν τῆς ἐν Αἰγίνῃ Ὄμορφης Ἐκκλησίας, τόν 14ον αἰῶνα εἰς τόν ἅγιον Νικόλαον τῆς Στέγης Κύπρου, τόν 15ον αἰῶνα εἰς τάς κρητικάς τοιχογραφίας κ. ἀ. Ἡ στάσις τῆς Παρθένου ἀνακαλεῖ ἀνατολικά πρότυπα (ὡς τήν θηλάζουσαν Θεομήτορα τῆς μονῆς ἁγίου Ἱερεμίου ἐν Saqqara Αἰγύπτου) καί σχετίζεται πρός τό Πρωτευαγγέλιον τοῦ Ἰακώβου καί ἐξ ἀφορμῆς τοῦ τύπου τῆς γαλακτοτροφούσης, πρός τήν ὑμνογραφίαν («οὐκ εἰκῆ γαλουχῶ τόν χορηγόν τοῦ γάλακτος») καί πρό πάντων πρός τό κατά Λουκᾶν Εὐαγγέλιον (11, 27). Εἰς τήν Δύσιν εὑρίσκομεν τόν 13ον αἰῶνα τήν Θεοτόκον θηλάζουσαν ἀνακεκλιμένην κατά τήν βυζαντινήν τεχνοτροπίαν.

Εἰς τήν τέχνην τῆς Δύσεως ἀπό τοῦ 14ου αἰῶνος, ἡ καθ᾿ αὐτό παράστασις τῆς Γεννήσεως (μέ τό σπήλαιον, τούς μάγους, τό λουτρόν τοῦ νεογνοῦ κ.λ.π.) ἀντικατεστάθη διά τῆς Προσκυνήσεως τοῦ Θείου Βρέφους. Κατά τήν νέαν αὐτήν εἰκονογραφίαν ἡ Παρθένος παρίσταται γονυπετής (genuflexa est), μέ ὑψωμένας πρό τοῦ στήθους τάς χεῖρας ἐν δεήσει (ἤ μέ ἡνωμένας τάς παλάμας). Ἐκ τοῦ πλήθους τῶν σχετικῶν ἔργων σημειοῦμεν: Τήν τοιχογραφίαν εἰς Santa Mαρία Novella Φλωρεντίας, τόν πίνακα τοῦ Fra Angelico εἰς τόν ἅγιον Μᾶρκον τῆς αὐτῆς πόλεως, τοῦ Filippo Lippi εἰς τό

 ἐνταῦθα παρεκκλήσιον τῶν Μεδίκων, τοῦ Filippino Lippi εἰς τό Ἐρμιτάζ (Leningrad), τοῦ Botticelli, ἐν τῇ ἐθνικῇ πινακοθήκῃ τοῦ Λονδίνου, τοῦ Αltdorfer εἰς τό μουσεῖον τῆς Βιέννης, τοῦ λεγομένου Maestro di Moulins (15ος αἰ.), εἰς τό μουσεῖον Rolin τοῦ Autun, τοῦ Dürer (1496) εἰς τήν Πινακοθήκην τῆς Δρέσδης, τοῦ Wan der Weyden εἰς τό κρατικόν μουσεῖον Βερολίνου, τοῦ Ribera εἰς τό μουσεῖον τοῦ Λούβρου, τοῦ Rembrandt ἐν τῇ Πινακοθήκῃ τοῦ Μονάχου.

2. Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΙΝ ΤΩΝ ΜΑΓΩΝ

Καθημένη ἐπί θρόνου ἡ Θεομήτωρ καί φέρουσα ἐπί τῶν γονάτων τό Παιδίον ὑποδέχεται τούς προσφέροντας τά δῶρα μάγους. Ἡ προσκύνησις λαμβάνει χώραν ἄλλοτε «εἰς τήν οἰκίαν» (Ματθ. 2, 11) καί ἄλλοτε ἐν τῷ σπηλαίῳ τῆς Βηθλεέμ (Ἰουστῖνος). Ἔχομεν δηλ. δύο τύπους. Ἐν πάσῃ περιπτώσει ἡ σκηνή εἶναι παλαιοτάτη καί ἀπαντᾷ ἤδη εἰς τάς κατακόμβας, ὡς τῆς ἁγίας Πρισκίλλης (Cappella Greca) τόν 2ον αἰῶνα, τῶν ἁγίων Πέτρου καί Μαρκελίνου τόν 3ον αἰῶνα, τῆς ἁγ. Δομιτίλλης τόν 4ον αἰῶνα κ.λ.π. Ἀκολούθως εἰσέρχεται εἰς τάς σαρκοφάγους, ὡς π.χ. τῆς Ἀρελάτης, τῆς Ραβέννης, τοῦ Λατερανοῦ καί Ρώμης (ὡς λ. Χ. εἰς τήν προσφάτως ἀνακαλυφθεῖσαν κατά τάς ἀνασκαφάς εἰς ἅγιον Πέτρον) εἰς τάς «εὐλογίας» (φιαλίδια ἐλαίου ἐξ ἁγίων Τόπων), ὡς εἰς τάς εὑρισκομένας εἰς τήν Monza, εἰς τά ἐλεφάντινα καί τά ἐν γένει γλυπτά (ὡς εἰς τόν ἐν Κωνσταντινουπόλει ἄμβωνα τοῦ ἁγίου Γεωργίου τῆς Θεσαλονίκης καί εἰς κίονα τοῦ κιβωρίου τοῦ ἁγίου Μάρκου Βενετίας), εἰς τά χειρόγραφα (ὡς π.χ. τοῦ κώδ. Ὁμιλιῶν Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ, περί τό 880), εἰς τό Μηνολόγιον τοῦ Βασιλείου τοῦ Β´, τέλος 10ου αἰῶνος, εἰς τά

 ψηφιδωτά (ὡς εἰς τήν Santa Maria Maggiore Ρώμης), εἰς τάς τοιχογραφίας (ὡς τῆς Καππαδοκίας, Κωνσταντινουπόλεως, Μικρᾶς Ἀσίας κ.ο.κ.). Εἰδικώτερον, εἰς τό μωσαϊκόν τοῦ θριαμβευτικοῦ τόξου τῆς Santa Maria Maggiore ἡ ἐστεμμένη Παρθένος κάθηται μόνη ἐπί θρόνου φέρουσα τήν μίαν χεῖρα εἰς τήν σιαγόνα τήν ἄλλην ἐπί τῶν γονάτων, ἐνῷ ὁ μικρός Ἰησοῦς κάθηται, ἐπίσης μόνος, ἐπί μεγαλυτέρου θρόνου, δεχόμενος τά δῶρα τῶν μάγων. Εἰς τό Μηνολόγιον τοῦ Βασιλείου τοῦ Β´, ἡ Θεομήτωρ κάθηται ἐπί βράχου. Μεγαλοπρεπής ἐπί θρόνου, μέ τό Παιδίον ἐπί τῶν γονάτων καί τούς μάγους ἑκατέρωθεν εἰκονίζεται ἡ Παναγία εἰς γλυπτόν ἐξ ἐλεφαντοστοῦ τοῦ 6ου αἰῶνος, ἀποκείμενον εἰς τό Βρεττανικόν μουσεῖον Λονδίνου. Εἰς τό ὡς σπάραγμα διασωθέν καί εὑρισκόμενον σήμερον εἰς Santa Maria in Cosmedin ψηφιδωτόν τῆς προσκυνήσεως τῶν μάγων, τοῦ ποτέ παρεκκλησίου τοῦ πάπα Ἰωάννου Β´ (705-707) ἡ ἔνθρονος Θεοτόκος ἀτενίζει ἐν περισκέψει τούς προσερχομένους μάγους, ἐνῷ ὁ ἐπί τῶν γονάτων της μικρός Ἰησοῦς ὑπεγείρεται διά νά δεχθῇ τά δῶρα. Ἔνθρονος ἡ Θεομήτωρ μέ τόν Χριστόν ὡς καί προηγουμένως εἰκονίζεται εἰς τό Toqale Kilise (κοιλάς Göreme) Καππαδοκίας τόν 10ον αἰῶνα, ἐνῷ εἰς τό ψηφιδωτόν τοῦ Δαφνίου, τέλος τοῦ ἑπομένου αἰῶνος, φέρει τούς πόδας τοῦ Χριστοῦ πρός τά δεξιά της. Εἰς τά ἀνωτέρω μνημεῖα ἄγγελος προηγεῖται τῶν μάγων, παρεμβαλλόμενος μεταξύ αὐτῶν καί τῆς Παρθένου. Εἶναι ὁ εἰς ἄγγελον μεταμορφωθείς ἀστήρ ὁ ὁδηγήσας τούς μάγους. Ἐκ τῶν τοιχογραφιῶν μνημονεύομεν τήν τοῦ ἁγίου Νικολάου Ὀρφανοῦ Θεσσαλονίκης (14ος αἰών), τήν τοῦ ἁγίου Νεοφύτου Κύπρου (περί τό 1500) ἔπειτα τῆς μονῆς Βαρλαάμ Μετεώρων (16ος αἰών.) κ.λ.π., ἔνθα ἡ Θεοτόκος, πάντοτε ἔνθρονος, δέχεται τούς τρεῖς δωροφόρους. Ἐκ τοῦ πλήθους

 τῶν φορητῶν εἰκόνων σημειοῦμεν τήν ἐν ἁγίῳ Μηνᾷ Ἡρακλείου περίφημον τοῦ Μιχαήλ Δαμασκηνοῦ (16ος αἰών), καί τοῦ Ἐμμανουήλ Τζανφουρνάρη (17ος αἰών) ἐν τῷ μουσείῳ Μπενάκη, εἰς τήν ὁποίαν ἡ Θεομήτωρ κάθηται ἐπί βράχου.

Εἰς τήν τέχνην τῆς Δύσεως ἡ Θεοτόκος κάθηται συνήθως ἐπί θρόνου, φέρει δέ καμμίαν φοράν πολυτελές στέμμα εἰς τήν κεφαλήν ὡς εἰς τρίπτυχον τοῦ Lochner ἐν τῇ Cathédrale τῆς Κολωνίας (15ος αἰών). Τόν τρέχοντα τύπον τῆς Ἐνθρόνου ἔχομεν εἰς τήν τοιχογραφίαν τοῦ Giotto τοῦ παρεκκλησίου Scronegni εἰς Πάδοβαν, ἔνθα ἡ Θεομήτωρ προτείνει τό Παιδίον, τοῦ ὁποίου τόν πόδα ἀσπάζεται ὁ γεροντώτερος τῶν μάγων. Τό αὐτό συμβαίνει καί εἰς τόν πίνακα τοῦ Botticelli τῆς ἐθνικῆς Πινακοθήκης (National Gallery) τοῦ Λονδίνου, τοῦ Memlic εἰς τό Prado Μαδρίτης, κ.ἄ. Εἰς τόν πίνακα τοῦ Dürer ἐν Uffizi Φλωρεντίας ἡ Παρθένος καθημένη ἐπί ξυλίνου ἑδράνου προτείνει τό Παιδίον, τό ὁποῖον ἁρπάζει τό κιβώτιον τοῦ πρώτου μάγου. Σημειώνομεν ἀκόμη τούς εἰς τό αὐτό μουσεῖον πίνακας τοῦ Leon. da Vinci, τοῦ Centile da Fabriano καί τοῦ Ghirlandajo καί, τέλος, τούς εἰς τήν Πινακοθήκην τοῦ Μονάχου πίνακας, τοῦ Holbein καί τοῦ Van der Weyden.