Ἅλωσις καί οὐχί Νέκρωσις
Ομιλία
τοῦ Μητροπολίτου Καισαριανῆς, Βύρωνος καὶ ῾Υμηττοῦ Δανιήλ,
ἐκφωνηθεῖσα εἰς ἐκδήλωσιν συνδιοργανωθεῖσαν
ὑπὸ τῆς ῾Ιερᾶς Μητροπόλεως Καισαριανῆς, Βύρωνος καὶ ῾Υμηττοῦ
καὶ τῆς Πανελληνίου ᾿Οργανώσεως «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΣΤΙΑ»
τὴν Τετάρτην 28-5-2003,
εἰς τὸ Δημοτικὸν ᾿Αναψυκτήριον τοῦ Δήμου Βύρωνος «ΑΣΤΡΑ».
(Προσφωνήσεις).
§ Α´. κεῖ ὅπου ὁ Πόντος ἑνώνεται μὲ τὴν Προποντίδα. ᾿Εκεῖ ὅπου ἑνώνονται αἱ δύο ἤπειροι ᾿Ασία καὶ Εὐρώπη, εἰς τὸ σταυροδρόμιον ᾿Ανατολῆς καὶ Δύσεως τῷ 328 ἔτει μετὰ Χριστόν, τὴν 20ήν Νοεμβρίου ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος μὲ τὴ σημαία τοῦ Σταυροῦ χαράσσει τὰ θεμέλια τῆς νέας πρωτευούσης τῆς Αὐτοκρατορίας. Τῷ δὲ ἔτει 330 ἰνδικτιῶνος Γ´, Μαΐου 11ῃ ἡμέρᾳ β´ τῆς ἑβδομάδος ἐγένετο τὰ ἐγκαίνια αὐτῆς μετὰ πάσης τῆς συγκλήτου. ῾Ο θεόστεπτος καὶ πρῶτος Χριστιανὸς Βασιλεὺς καὶ αὐτοκράτωρ ὑψώνει ἐπάνω εἰς τὸ ἀρχαῖον Βυζάντιον τὴν Κωνσταντίνου Πόλιν. Τὴν πόλιν, ἡ ὁποία θὰ γίνη ὁ νέος φάρος τοῦ κόσμου ἐπὶ μίαν χιλιετίαν, τὴν Κωνσταντινούπολιν, τὴν ὁποίαν ἀφιέρωσεν εἰς τὴν προστασίαν τῆς Θεοτόκου καὶ εἰς τὴν δόξαν τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ, τοῦ Βασιλέως τῶν Βασιλευόντων καὶ Κυρίου τῶν Κυριευόντων. Τὴν Κωνσταντινούπολιν, ἡ ὁποία θὰ γίνη ἡ Πρώτη Θεοφρούρητος Πόλις.
Καὶ ἀπέβη ἡ Κωνσταντινούπολις τὸ καύχημα τῆς Χριστιανοσύνης. ᾿Εδῶ διὰ πρώτην φορὰν ὑψώθη σημαία ὁ Σταυρὸς καὶ κατέστη ἔκτοτε τὸ σύμβολον τῆς νίκης καὶ ἡ Πόλις ἡ πρωτεύουσα τοῦ ᾿Ανατολικοῦ Χριστιανισμοῦ, τῆς οὕτω λεγομένης καθ᾿ ἡμᾶς ᾿Ανατολῆς. Τὰ τείχη τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἀπώθησαν ἐπὶ δέκα ὁλοκλήρους αἰῶνας τὴν ὁρμὴν τῶν βαρβάρων. ᾿Επάνω των συνετρίβησαν αἱ ὀρδαὶ τῶν ἐχθρῶν τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ εἰς τὰς ἐπάλξεις των ἡ Πλατυτέρα ἐστάθη ἀκοίμητος φρουρός. Τὰ τείχη ὁμιλοῦν διὰ δόξας καὶ θυσίας καὶ νικητήρια εἰς τὴν ῾Υπέρμαχον Στρατηγόν. ᾿Εκ τῶν ἐντὸς τῶν τειχῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως κατοίκων αὐτῆς ἐξεχύθη ἕνας θαυμαστὸς πολιτισμός, ὁ ὁποῖος ἐφώτισε τὸν κόσμον, ᾿Ανατολὴν καὶ Δύσιν.
῾Η παράδοσις λέγει, ὅτι ἕνας ἀετὸς ὡδήγησε τὸν Μέγαν Κωνσταντῖνον εἰς τὴν τοποθεσίαν, ὅπου ἔστησε τὴν νέαν Ρώμην, τὴν Κωνσταντινούπολιν. Καὶ τὸν ἀετὸν - δικέφαλον - μὲ βλέμμα πρὸς τὴν ᾿Ανατολὴν καὶ πρὸς τὴν Δύσιν τὸν κατέστησεν σύμβολον τοῦ ῎Εθνους. Καὶ ὅταν, ὅπως λέγει ὁ ποιητὴς Δροσίνης·
«Στὴν πόρτα τῆς ῾Αγιὰ Σοφιᾶς διπλοσφαγμένος ἔπεσε ὁ Δικέφαλος, ἀπ᾿ τ᾿ ἄπιστο μαχαίρι, στοίχειωσε και θέριεψε καὶ πλήθυνε κι ἔγινε ὁ ἕνας μύριοι ἀητοὶ δικέφαλοι στὸ δουλωμένο Γένος καὶ ξάφνου μιὰ μέρα βρόντησε ὁ ἀντίλαλος· “ὡς πότε παληκάρια” καὶ μύριοι ᾿Αητοὶ Δικέφαλοι φτερούγισαν ἀπὸ σπαθιῶν θηκάρια».
Εἰς αὐτὴν τὴν θεοφρούρητον πόλιν ἡ εὐγνωμοσύνη τοῦ πιστοῦ λαοῦ ὕψωσε τὸ σύμβολον τῆς Ρωμιοσύνης, τὸν περικαλλῆ ναὸν εἰς τὴν Σοφίαν τοῦ Θεοῦ, ἤτοι τὸν Κύριον ἡμῶν ᾿Ιησοῦν Χριστόν, κατὰ τὸν λόγον τοῦ ᾿Αποστόλου Παύλου· «῾Ημεῖς δὲ κηρύσσομεν Χριστὸν ἐσταυρωμένον, ᾿Ιουδαίοις μὲν σκάνδαλον, ῞Ελλησι δὲ μωρίαν, αὐτοῖς δὲ τοῖς κλητοῖς, ᾿Ιουδαίοις τε καὶ ῞Ελλησι Χριστὸν Θεοῦ δύναμιν καὶ Θεοῦ σοφίαν» (Α´ Κορινθίους. α´ 23), καὶ ἡ Πόλις αὕτη ἐκήρυττεν ἐπὶ ἔτη καὶ συνεχίζει νὰ κηρύττη ἐν τοῖς ἐγγὺς καὶ ἐν τοῖς μακρὰν «τὸ μέγα, τῆς εὐσεβείας μυστήριον· Θεὸς ἐφανερώθη ἐν σαρκί, ἐδικαιώθη ἐν Πνεύματι, ὤφθη ἀγγέλοις, ἐκηρύχθη ἐν ἔθνεσιν, ἐπιστεύθη ἐν κόσμῳ, ἀνελήφθη ἐν δόξῃ». (Α´ Τιμ. γ´ 16)
Εἰς αὐτὴν τὴν πόλιν καὶ εἰς αὐτὴν τὴν αὐτοκρατορίαν ἡ ἑλληνικὴ φυλὴ ἥνωσεν δύο κόσμους, τὸν ῾Ελληνικὸν καὶ τὸν Χριστιανικόν καὶ συνέθεσεν τὴν ἑλληνικὴν Φιλοσοφίαν μετὰ τῆς Χριστιανικῆς θεολογίας, τὸν ἀττικὸν λόγον μετὰ τῶν ὑψηλῶν ἐννοιῶν τῶν Χριστιανικῶν δογμάτων. Οἱ ῞Ελληνες εἰς ἔνδειξιν λατρείας καὶ εὐγωμοσύνης πρὸς τὴν ἀρχαιότητα, εἰς τὴν πόλιν τῆς Παλλάδος ᾿Αθηνᾶς, τὰς κλεινὰς ᾿Αθήνας, ὕψωσαν τὸν Παρθενῶνα καὶ ἐν συνεχείᾳ εἰς τὴν Χριστιανικὴν μεσαιωνικὴν πρωτεύουσάν αὐτῶν τὴν ῾Αγίαν Σοφίαν. Καὶ ὁ πιστὸς λαὸς διελάλησεν διὰ τῆς ἐμπνεύσεως καὶ διὰ τῆς πέννας τοῦ ποιητοῦ τὴν μεγαλοπρέπειαν τοῦ ναοῦ τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας κατὰ τὸν καλύτερον τρόπον.
«Σημαίνει ὁ Θεός, σημαίνει ἡ γῆ, σημαίνουν τὰ οὐράνια. Σημαίνει κι ἡ ῾Αγιὰ Σοφιά, τὸ μέγα μοναστήρι, μὲ τετρακόσια σήμαντρα κι ἑξήντα δυὸ καμπάνες».
Κάτωθεν τοῦ εὐρυχώρου, φωτεινοῦ καὶ περικαλλοῦς τρούλλου τῆς ῾Αγίας Σοφίας «ἔψελνε ζερβὰ ὁ βασιλεύς, δεξιὰ ὁ Πατριάρχης». ᾿Εκεῖ ἠκούσθη διὰ πρώτη φορὰ «Τῇ ῾Υπερμάχῳ Στρατηγῷ τὰ νικητήρια». Καὶ ἐρριζώθη εἰς τὰ σπλάχνα τοῦ Γένους ἡ ῾Αγία Σοφία καὶ κατέστη σύμβολον τῆς ταυτότητος αὐτοῦ, καὶ παρέμεινεν κεκρυμμένη τετρακόσια χρόνια ἡ λαχτάρα, ἡ ὁποία μετεδόθη καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ μεταδίδεται ἀπὸ γενεὰν εἰς γενεάν.
«Σώπασε Κυρὰ Δέσποινα καὶ μὴν πολυδακρύζης πάλι μὲ χρόνους μὲ καιροὺς πάλι δικά μας εἶναι».
῾Ο ᾿Ιωσὴφ Βρυένιος, διακεκριμένη πνευματικὴ μορφὴ τοῦ 15ου αἰῶνος, μετὰ γλαφυρότητος ἐγκωμιάζει τὴν Κωνσταντινούπολιν ἐν τῇ «Δημηγορίᾳ συντομοτάτῃ περὶ τοῦ τῆς Πόλεως ἀνακτίσματος» ρηθείσῃ ἐν τῷ Παλατίῳ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐπὶ παρουσίᾳ τοῦ Πατριάρχου ᾿Ιωσὴφ Β´ καὶ τῶν ἐν τέλει καὶ τοῦ κλήρου καὶ πάσης τῆς πολιτείας (τῶν συνιστωσῶν τὸ Κράτος ἀρχῶν), ἐκφωνηθεῖσα οὐ μακρὰν τῆς ἀνοίξεως τοῦ ἔτους 1415.
«῞Οτι ἡ μεγαλούπολις αὕτη καὶ Πόλις πασῶν τῶν ὑπὸ τὸν ἥλιον πόλεων καὶ πολυώνυμος ἐστὶ Πόλις καὶ μεγαλώνυμος· Πόλις γὰρ ἐστὶ τοῦ μεγάλου βασιλέως Θεοῦ, περὶ ἧς δεδοξασμένα λελάληται καὶ ἀξιάκουστα ἤκουσται. Πόλις βασίλισσα αὕτη, τῇ τοῦ κόσμου δεσποίνῃ τῇ Θεοτόκῳ ἐκ πρώτης ἀνατεθεῖσα καταβολῆς. ἑπτάλοφος Πόλις καὶ Βυζαντὶς καὶ Κωνσταντινούπολις καὶ πόλις κρατίστη τοῦ κραταιοῦ καὶ ἁγίου ἡμῶν αὐτοκράτορος. Πόλις τῆς οἰκουμένης τὸ ἄγαλμα, τῆς καλλονῆς ἡ ἑστία, τὸ πρόσκαιρον τῆς τρυφῆς χωρίον, ἡ ξένη θέα πασῶν χαρίτων, τοῦ ἡμετέρου γένους τὸ ἔδαφος, τὸ τῶν ἀγαθῶν πρυτανεῖον, ὁμόροις τὸ θέλγητρον, καὶ ἀλλογενέσιν ἡδύτατον λάλημα· Πόλις ἁγία καὶ μητρόπολις πιστή, νέα τε ῾Ρώμη καὶ νέα ῾Ιερουσαλὴμ ἡ αὐτή· γῆ ἀγαθὴ καὶ καλὴ γῆ ῥέουσα μέλι καὶ γάλα, καὶ πηγὴ παντοδαπῶν ἀγαθῶν· ὄρος τετυρωμένον καὶ πῖον· ὄρος δασὺ καὶ κατάσκιον, ὄρος ἅγιον, ἐν ᾧ ὁ τῶν ὅλων Θεὸς κατοικεῖν ᾑρετίσατο· κοινὴ πατρὶς καὶ μήτηρ καὶ τροφὸς τῶν ὀρθοδόξων Χριστιανῶν».
Συνεχίζει ὁ γλαφυρὸς ἐγκωμιαστὴς ὅτι, ὡς εἰς τὰς δωδεκάδας τῶν ζωδίων, τῶν μηνῶν, τῶν ὀρέων, τῶν ποταμῶν, τῶν νήσων, τῶν ἀνέμων κλπ. προέχει εἷς, οὕτω μεταξὺ τῶν δώδεκα μεγαλυτέρων πόλεων τῆς ᾿Ανατολῆς καὶ τῆς Ρώμης προέχει ἡ Κωνσταντινούπολις.
«Τῶν δώδεκα ζωδίων ὁ Κριὸς βέλτιον· τῶν δώδεκα μηνῶν ὁ Μάρτιος πρῶτος· τῶν δώδεκα ὀρέων ὁ Καύκασος μείζων· τῶν δώδεκα πελαγῶν ᾿Ωκεανὸς τὸ ἀπέραντον· τῶν δώδεκα νήσων εὑρυτέρα ἡ Ταπροβάνη· τῶν δώδεκα ποταμῶν ὁ Γάγγης πλουσιοπάροχος· τῶν δώδεκα ἀνέμων ὁ ἀπηλιώτης ἡσυχώτερος· τῶν δώδεκα λίθων τὸ τοπάζιον τιμιώτερον· τῶν δώδεκα ἑνώσεων ἡ καθ᾿ ὑπόστασιν ἔξοχος· καὶ τῶν ἀνὰ τὴν οἰκουμένην μεγίστων δώδεκα πόλεων ἡ νέα ῾Ρώμη ἁγιωτέρα· τίνες αὗται; αἵδε· Νινευΐ, Βαβυλών, Σοῦσα, ᾿Εκβάτανα, ῾Εκατόμπυλος, Αἴγυπτος, Κτησιφῶν, ῎Εδεσσα, Χαλκηδών, ᾿Αντιόχεια, ῾Ρώμη καὶ Κωνσταντινούπολις».
῾Η Πόλις ὑπερέχει καὶ διὰ τὰς ἀρχάς, (ἀξίας) καὶ διὰ τὴν ᾿Εκκλησίαν (ἐξ ἧς πηγάζουν πάντα τὰ ἀξιώματα) καὶ διὰ τὸν πλοῦτον, τὴν μάθησιν, τὰ ἱερὰ καθιδρύματα, διὰ τὴν γεωγραφικήν της θέσιν, διὰ τὰ κειμήλια, ἱερὰ λείψανα, τὴν ὀρθόδοξον πίστιν.
«Καὶ ἵνα τὸ ταύτης ἐξαίρετον συντόμως ὁμοῦ καὶ διὰ πλειόνων ἐπιγνῶτε εἰκόνων, ὧδε προσέχετέ μοι τὸν νοῦν· ὃν λόγον ἔχει ὁ μὲν οὐρανὸς ἐν κόσμῳ, ὁ δὲ ἥλιος ἐν τῷ οὐρανῷ, ὁ δὲ παράδεισος ἐν τῇ γῇ, τὸ κοινὸν ἐμπόριον ἐν τοῖς κλίμασι τῆς γῆς, ἡ μητρόπολις ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ, ἡ ἀκρόπολις ἐν τῇ πόλει, ὁ λιμὴν ἐν τῷ πελάγει, τὸ πανδοχεῖον ἐν τετραόδοις, τὸ ταμιεῖον ἐν τῇ οἰκίᾳ, τὸ διδασκαλεῖον ἐν τῇ πολιτείᾳ, τὸ θέατρον ἐν ταῖς πανηγύρεσιν, ἡ ἁρμονία ἐν τοῖς μέλεσιν, ὁ ὀφθαλμὸς ἐν τῷ προσώπῳ καὶ ἡ κεφαλὴ ἐν τῷ σώματι, τὸν αὐτὸν ἄρα λόγον, πρός τε Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, πλουτεῖ αὕτη τῶν πόλεων ἡ μεγάλη πρὸς πᾶν ἁπλῶς τὸ οἰκούμενον. ᾿Εντεῦθεν γὰρ πανταχοῦ πᾶσαι αἱ πρὸς τῆς ἐκκλησίας ἀξίαι μερίζονται, πατριάρχαι, μητροπολῖται, ἐπίσκοποι, ἡγούμενοι, ἱερεῖς, διάκονοι, ὑποδιάκονοι καὶ παντὸς κλήρου σύστημα· ἔνθεν πάντα συνίσταται τὰ τῶν ἐν τέλει τάγματα καὶ τὰ τῶν ὑπὲρ αὐτὰ ἀξιώματα, αὐτοκράτορες, βασιλεῖς, δεσπόται, σεβαστοκράτορες, καίσαρες, τοπάρχαι καὶ σατράπαι καὶ ἁπλῶς κοσμικὸν πᾶν ἀξίωμα· ὦδε πάντα τὰ τῆς σοφίας μέρη, τὰ μαθήματα πάντα, καὶ πᾶσαι αἱ ἐπιστῆμαι, ὡς ἔκ τινος ἀναβλύζουσιν ἀενάου πηγῆς, καὶ παίδευσις, φρόνησις, εὐγένεια, δόξα καὶ πᾶσα ἀρετὴ. ᾿Ανατολὴ καὶ δύσις, ἄρκτος καὶ μεσημβρία, ὁ τετραπέρατος κόσμος σταυροειδῶς ἐνταῦθα συνάπτεται· γαῖαι διτταὶ καὶ θάλασσαι δύο συνδεσμοῦνται κοσμίως καὶ εἰς ταὐτὸν θαυμασίως τὰ πάντοθεν ἄκρα συνέρχεται· δεῦρο τῶν τοῦ Θεοῦ θεραπευτῶν ὁρᾶται τὸ κοιμητήριον καὶ τὸ τῆς Θεοτόκου ἰδιαίτατον τέμενος, ἡ ἐσθὴς αὐτῆς καὶ ἡ ζώνη· τοῦ δεσπότου Χριστοῦ ὁ χιτών, τὰ ἱμάτια, τὸ ἐκ τῆς πλευρᾶς αὑτοῦ ῥεῦσαν αἷμα, ὁ σταυρός, ἡ λόγχη, οἱ ἧλοι, ὁ σπόγγος, ὁ κάλαμος· τῶν πανταχοῦ γῆς τελειωθέντων ἁγίων μερίδες λειψάνων, σωτηρίας ἐχέγγυα· δεῦρο τῆς ὀρθοδοξίας ἡ βάσις, ἡ κορυφὴ τῶν δογμάτων, ἡ τῆς θεολογίας ἀκρώρεια· καὶ τί δεῖ λόγους μακροὺς ἄλλως περὶ πραγμάτων διεξιέναι, ὅταν αὐτὰ τὰ πράγματα πάρεστι καὶ ἡ αἴσθησις μαρτυρεῖ;»
᾿Εγκωμιάζονται τὰ καθιδρύματα, τὰ μεγάλα (ἰδιωτικὰ) οἰκοδομήματα, ἡ εὐλάβεια τῶν κατοίκων τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ὁ καλὸς αὐτῶν χαρακτήρ. ῾Ως φωστῆρες φωτίζουν αὐτὴν ὁ Βασιλεὺς καὶ ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης περιβαλλόμενοι ὑπὸ στρατιωτικῶν, κληρικῶν, ἀρχόντων, λαοῦ.
«Θέασαι πᾶς ὁ φιλοθεάμων καὶ τῶν ἐμῶν λόγων ὠτακουστὴς τὰ κάλλη τῆς Πόλεως ταύτης ἅμα καὶ τὰ καλά, τὴν θέσιν, τὴν χρῆσιν, τὴν τέρψιν, τὸ μέγεθος, τὴν ποικιλίαν, τὴν εὐκρασίαν πρὸς πάσας τοῦ ἔτους τὰς ὥρας, τὴν καλλονήν, τὴν φαιδρότητα· ἴδε τοὺς ξενῶνας, τοὺς παρθενῶνας, τὰ φροντιστήρια, τὰς ἁγίας μονάς, τὸ τῶν ἐκκλησιῶν πλῆθος, τὰς βάρεις, τὰς πυργοβάρεις, τοὺς μετεώρους τῶν οἴκων, τοὺς κήπους, τοὺς παραδείσους, τὰς κυπαρίσσους, τὰ ἄλσεα· θαύμασον τῶν εὐγενίδων τὴν σωφροσύνην, τῶν θαλαμευομένων τὴν φυλακήν, τὴν εὐλάβειαν τῶν μοναστριῶν, τοὺς παννύχους ἤχους τῶν μοναχῶν, τὴν εὐταξίαν τοῦ κλήρου, ἀρχιερέων τὴν σεμνότητα, ἱερέων χοροὺς καὶ τὴν τῶν καθ᾿ αὐτοὺς ζώντων ἐν Χριστῷ κεκρυμμένην ζωήν· κατάμαθε τοῦ λαοῦ τὸ πειθήνιον, τὸ πρὸς τοὺς πάντας φιλόστοργον τῶν πολιτῶν καὶ προσηνὲς καὶ φιλάληθες καὶ καλοθελές, τῆς πολιτείας τὴν παίδευσιν, τὴν κατάστασιν τῶν ἀρχόντων, τῶν βασιλέων τὴν γαληνότητα· καὶ πρὸς τούτοις τὰς συνεχεῖς ἑορτάς, τῶν ἁγίων τὰ θαύματα, τῶν ἱερῶν σκευῶν τὸ πολυτελές, τὸ τῶν θείων εἰκόνων σεβάσμιον καὶ τῶν ἁγίων παθῶν τὴν ὑπεροχήν· τὶ δὲ μὴ λέγω ὅ, κἂν ὁ λόγος σιγήσῃ, σιγῶν τὸ πρᾶγμα βοᾷ; δεύτερον οἷδα . . .»
«Σαράντα μέρες πολεμοῦν, σαράντα μερονύχτια. Χτυπιοῦνται καὶ χτυποῦνε, οἱ Τοῦρκοι σὰν τὰ κύματα· οἱ Χριστιανοὶ σὰν βράχοι» εἰς τὰς τελευταίας ἡμέρας τῆς βασιλευούσης. ῾Ο τελευταῖος βασιλιάς τῆς Πόλεως πίπτει ἐσφαγμένος ἀπὸ τοῦ Τούρκου τὸ μαχαίρι. Μὰ ὁ θρύλος τὸν κρατᾶ εἰς τὰ τετρακόσια χρόνια τῆς σκλαβιᾶς μαρμαρωμένον.»
Τρίτη 29 Μαΐου 1453!
῾Ημέρα πένθους διὰ τὸν ῾Ελληνισμόν. 29 Μαΐου 1453 ἡ Βασιλεύουσα Πόλις ἔπεσεν εἰς τὰς χεῖρας τῶν ᾿Οθωμανῶν Τούρκων. ῾Η ἡμισέληνος κυματίζει ἀλαζονικῶς εἰς τὴν θέσιν τοῦ Σταυροῦ. ῾Ωστόσον ἡ Πόλις δὲν ἐχάθη. Ζεῖ ἐντὸς τῆς ψυχῆς τῶν ῾Ελλήνων.
῾Η ῾Αγία Σοφία ἵσταται φωτεινὸν ὁρόσημον ἀνὰ τοὺς αἰῶνας καὶ δεικνύει εἰς ποῖον ὕψος δύναται νὰ ἀνέλθη ἡ ἀνθρωπίνη ψυχὴ, ὅταν πιστεύη.
῾Η Πόλις καὶ ἡ ᾿Αγία Σοφία εἶναι ἐρριζωμέναι εἰς τὴν ἑλληνικὴν χριστιανικὴν ψυχὴν καὶ φωτίζουν πάντοτε τὴν αὐτογνωσίαν καὶ αὐτοσυνειδησίαν της.
§ Β´. ᾿Αφ᾿ ᾗς ἐποχῆς ὁ ἐκ τῆς ᾿Ανατολῆς προελαύνων μωαμεθανὸς κατακτητής, κατώρθωσεν κατὰ τὸ ἔτος 1354, νὰ θέση, τὸ πρῶτον, τὸν πόδα αὐτοῦ ἐπὶ τῆς εὐρωπαϊκῆς γῆς, ἀφοῦ κατέστη κύριος τῆς Καλλιπόλεως καὶ ἐξησφάλισεν προγεφύρωμα εἰς τὰ ἠπειρωτικὰ παράλια τῆς φθινούσης βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας, κατέστη φανερὸν, ὅτι εἶχεν ἀρχίσει ἡ ἐπιθανάτιος ἀγωνία διὰ τὴν Βασιλίδα τῶν πόλεων καὶ τὸ Κράτος ὁλόκληρον. ῾Η ὕπαρξις ἀμέσου κινδύνου εἶχε καταστῆ κοινὴ συνείδησις εἰς ὅλους ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι μὲ ψυχραιμίαν καὶ νηφαλιότητα ἐστάθμιζον ὀρθῶς τὴν τραγικὴν φορὰν τῶν πραγμάτων.
῞Ολαι αἱ προσπάθειαι, αἱ ὁποῖαι κατεβλήθησαν διὰ τὴν διάσωσιν τῆς πόλεως ἦσαν μάταιαι. Τίποτε δὲν ἠδύνατο νὰ ἀποτρέψη ἢ ὁπωσδήποτε νὰ ἐπιβραδύνη ἐπὶ μακρὸν τὴν καταστροφήν. Αὐτοὶ οἱ κάτοικοι τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἠσθάνοντο ἀδυσώπητον καὶ ἀναπότρεπτον τὴν προσέγγισιν τοῦ τέλους, κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ ἱστορικοῦ τῆς ἁλώσεως Κριτοβούλου τοῦ ᾿Ιμβρίου· «Οἵ τε μάντεις ἀπαίσια πολλὰ ἐπεθείαζον, λόγιά τε παλαιὰ ᾔδετο καὶ χρησμοὶ ἀνηρευνῶντο, καὶ ὅσα ἄλλα ἐν τοῖς τοιούτοις ξυμβαίνειν φιλεῖ, πάντα ἐγίνετο, ἃ πάντα ἐς οὐδὲν χρηστὸν φέροντα φόβον τε παρεῖχε πολὺν καὶ ἀγωνίαν αὐτοῖς, καὶ ἑαυτῶν ὅλως ἐξίστα, καὶ περὶ τοῦ μέλλοντος οὐκ ἐδίδου θαρρεῖν».
(᾿Απόδοσις· Καὶ οἱ μάντεις προφήτευαν ὅτι θὰ συμβοῦν πολλὰ ἀπελπιστικὰ κακὰ καὶ προφητεῖες παλαιές εὕρισκαν ἐφαρμογὴ, καὶ τοὺς χρησμοὺς προσπαθοῦσαν νὰ ἐρευνήσουν καὶ ὅσα ἄλλα συμβαίνουν σὲ τέτοιες δύσκολες ὧρες, ἐγίνοντο, τὰ ὁποῖα δὲν ὁδηγοῦν σὲ καμμιὰ καλὴ κατάστασι· ἀντιθέτως τοὺς ἔφερναν πολὺ φόβο καὶ μεγάλη ἀγωνία καὶ τοὺς ἔκαναν νὰ ἀποροῦν καὶ νὰ μὴ ἔχουν ἐλπίδα γιὰ τὸ μέλλον).
Τὴν ψυχολογικὴν αὐτὴν κατάστασιν κατὰ τὰς παραμονὰς τῆς ἁλώσεως περιγράφων ὁ ἀνθρωπιστὴς καὶ σοφὸς διδάσκαλος ᾿Ιωάννης ᾿Αργυρόπουλος, λέγει· «Νῦν μὲν πάντα πέπτωκε τὰ τῶν ῾Ελλήνων σεμνά, ᾿Ελπὶς δὲ ἐξέπτη οὐδὲ πίθου ὑπὸ χείλεσιν ἔμεινεν, Αἰδὼς δὲ καὶ Νέμεσις προλιπόντ᾿ ἀνθρώπους εἰς ῎Ολυμπον ᾤχοντο».
(᾿Απόδοσις· Τώρα κάθε τι τὸ σεμνὸ καὶ ἀξιοπρεπὲς τῶν ῾Ελλήνων ἔχει καταπέσει, ἡ ἐλπίδα ἔσβησε, οὔτε στὰ χείλη τοῦ μέθυσου τὴν εὑρίσκεις, ἡ Αἰδὼς καὶ ἡ ᾿Εκδίκησις ἐγκατέλειψαν τοὺς ἀνθρώπους καὶ ἀπῆλθον πρὸς ῎Ολυμπον).
Τὸ ἐσωτερικὸν κλῖμα, ὅπερ ἐπεκράτη εἰς τοὺς κατοίκους τῶν ἐντὸς τῶν τειχῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, εἶχεν διαμορφωθῆ ἐκ τῶν ἑξῆς τάσεων·
1. Τὴν διαίρεσιν εἰς ἑνωτικοὺς καὶ ἀνθενωτικούς, ὡς ἀπόρροια τῶν ἀποπειρῶν ἑνώσεως ᾿Ορθοδόξων καὶ Λατίνων καὶ δὴ τῆς Συνόδου Φεράρας-Φλωρεντίας (1439).
Εἰς τὴν προσπάθειαν αὐτὴν ἰδιαιτέρως πρέπει νὰ μνημονευθῶσιν αἱ ἀποστολαὶ τῶν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων ᾿Ιωάννου τοῦ Ε´ Παλαιολόγου εἰς ᾿Ιταλίαν (1369-1371), Μανουὴλ τοῦ Β´ Παλαιολόγου εἰς Παρίσι καὶ εἰς Λονδῖνον (1399-1403) καὶ ᾿Ιωάννου τοῦ Η´ Παλαιολόγου εἰς ᾿Ιταλίαν, ὅπου τὸ 1439 συνωμολογήθη ἡ γνωστὴ ἕνωσις τῆς Φλωρεντίας. ῞Ολαι ὅμως αἱ προσπάθειαι ἀπέβησαν ἄκαρποι, εἴτε διότι τινὲς δὲν ἀντελαμβάνοντο τὸν κίνδυνον, εἴτε διότι τὰ χριστιανικὰ κράτη ἦσαν διῃρημένα ἕνεκα πολιτικῶν ἀντιζηλιῶν, εἴτε διότι ἄλλοι, δι᾿ ἰδίους προσωπικοὺς λόγους, ἀντέδρασαν εἰς οἱανδήποτε σχετικὴν πρωτοβουλίαν καὶ τελικῶς οὐδεμία ἀξιόλογος βοήθεια ἔφθασεν εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν.
2. Τὴν μοιρολατρικὴν στάσιν. Οἱ ἑρμηνευταὶ καὶ μελετηταὶ χαρακτηρίζουν τὴν στάσιν ταύτην ἁπλοϊκήν. Κατ᾿ αὐτὴν πολλοὶ ἐξεδέχοντο τὴν ἅλωσιν τῆς Πόλεως, ὡς συνέπειαν τῶν ἁμαρτιῶν καὶ τῶν κακιῶν τῶν ἀνθρώπων, ὡς τιμωρίαν τοῦ Θεοῦ ἄφευκτον καὶ ἀναπόδραστον.
Γράφει ὁ ἱστορικὸς τῆς ἁλώσεως Δούκας · «Φρῖξον ἥλιε καὶ σὺ γῆ στέναξον εἰς τὴν παντελῆ ἐγκατάλειψιν τὴν γενομένην ἐν τῇ ἡμετέρᾳ γενεᾷ παρὰ τοῦ δικαιοκρίτου Θεοῦ διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν.»
῾Ο ᾿Ιταλὸς λόγιος Φραγκῖσκος Φίλελφος γράφει ἐν ἔτει 1454 εἰς τὴν ἐγκωμιαστικὴν ἐπιστολήν αὐτοῦ πρὸς τὸν Μωάμεθ τὸν Β´ ἐπιγραφομένην· «Τῷ Τούρκῳ μεγάλῳ αὐθέντῃ καὶ τῷ τοῦ ᾿Αμουράτῳ υἱῷ Μωαμέτῳ»· “῾Η γὰρ ἁμαρτία Ρωμαίων παρέδωκε τῇ σῇ καλοκαγαθίᾳ τὴν Κωνσταντινούπολιν εἰς παίδευσιν, οἶμαι τῶν ἀδικούντων.”
3. Τὰς ἐλπίδας τῆς προστασίας τῆς πόλεως ὑπὸ τῶν ξένων.
Κατὰ τὴν ἄποψιν ταύτην ἀρκετοὶ ἐστήριζον ἐλπίδας εἰς τὴν βοήθειαν τῶν χριστιανικῶν κρατῶν τῶν δυτικῶν ἤ τῶν βορείων διὰ τὴν ὀχύρωσιν τῆς Πόλεως καὶ τὴν ὑπεράσπισιν αὐτῆς, ὅπως μὴ καταληφθῆ ὑπὸ τῶν Τούρκων. Εἰς μάτην ὅμως.
4. Τὴν προσπάθειαν συνεργασίας μετὰ τῶν Τούρκων.
Τὴν ἀναζήτησιν τῆς συνεργασίας μετὰ τῶν Τούρκων ἐθεώρουν ὡς ὁδὸν σωτηρίας, οἱ ἐναπομείναντες ὑπερασπισταὶ τῆς Πόλεως, ἐφ᾿ ὅσον, οὔτε δι᾿ ἰδίων δυνάμεων ἠδύναντο νὰ ἀναχαιτίσουν τὸν ἐχθρόν, οὔτε ἀνέμενον βοήθειαν καὶ ἐνίσχυσιν ἔξωθεν. Οἱ οὕτω σκεπτόμενοι, ὅπως ἔλθουν εἰς πρόσκαιρον συμβιβασμὸν μετὰ τοῦ ἐχθροῦ, ἀπέβλεπον τελικῶς, εἰς τὸ νὰ ἐπιτύχουν τὴν συντριβὴν αὐτοῦ διὰ στρατηγικοῦ σχεδίου.
5. Τὰς ἀποπείρας ἑλληνοτουρκικῆς συνεννοήσεως.
Τὸ παράδοξον καὶ χιμαιρικὸν τοῦτο σχέδιον συνέλαβεν μεταξὺ ἄλλων καὶ ὁ Γεώργιος Τραπεζούντιος, ὁ ὁποῖος κατὰ τὸν ᾿Ιούλιον 1453, τῇ ἐπαύριον θὰ ἐλέγωμεν τῆς ἁλώσεως, εἰς μικρὰν πραγματείαν, τὴν ὁποίαν ἀπέστειλεν πρὸς Μωάμεθ τὸν Πορθητὴν, δι᾿ ἐπιχειρημάτων ἀφελῶν καὶ ἐν πολλοῖς παιδαριωδῶν, ἀποπειρᾶται νὰ ἀποδείξη εἰς τὸν Σουλτᾶνον, ὅτι οὐδεμία βασικὴ διαφορὰ θρησκευτικὴ ἤ πολιτικὴ χωρίζει τοὺς ῞Ελληνας καὶ τοὺς Τούρκους καὶ ὅτι ὁ τελευταῖος δέον ὅπως ἀναλάβη πρωτοβουλίαν ἑνώσεως τῶν δύο θρησκειῶν καὶ τῶν δύο ᾿Εθνῶν, γεγονὸς τὸ ὁποῖον θὰ ἀπετέλη θεάρεστον ἔργον.
῾Η ἀπόπειρα ἀπέτυχεν, πρῶτον, διότι ὁ Γεώργιος Τραπεζούντιος ἦτο κατὰ τὴν πρὸ τῆς ἁλώσεως περίοδον σφοδρὸς πολέμιος τοῦ ᾿Ισλαμισμοῦ καὶ ἦτο γνωστὸν εἰς τὸν Μωάμεθ καὶ εἰς τοὺς Τούρκους ἀξιωματούχους, μὴ δυνηθεὶς διὰ τῶν ὀψίμων ἀπόψεων αὐτοῦ νὰ πείση αὐτοὺς καὶ δεύτερον, διότι ὁ Μωάμεθ δὲν ἦτο πρόθυμος, ὅπως συντρέξη εἰς μίαν τοιαύτην σύζευξιν.
6. Τὴν ἐμπιστοσύνην εἰς τὰς ἰδίας δυνάμεις τοῦ Γένους.
Τέλος ὑπῆρχον καὶ αὐτοί, οἱ ὁποῖοι ἐπίστευον, ὅτι ὤφειλον νὰ ὑπερασπισθοῦν τὴν Πόλιν καὶ τὰ ῾Ιερὰ δι᾿ ἁπασῶν τῶν ἰδίων δυνάμεων καὶ νὰ θυσιασθοῦν ὑπὲρ αὐτῆς. Τῆς στάσεως αὐτῆς ὁπαδὸς καὶ ἐμπνευστὴς ἦτο καὶ ὁ αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος ΙΑ´ ὁ Παλαιολόγος, ὅστις εἰς τὴν τελευταίαν ὁμιλίαν του, τὴν παραμονὴν τῆς ἁλώσεως, εἶπε, πρὸς τοὺς ῎Αρχοντας καὶ τὸν Λαόν·
«῾Υμεῖς μὲν, εὐγενέστατοι ἄρχοντες καὶ ἐκλαμπρότατοι δήμαρχοι καὶ στρατηγοὶ καὶ γενναιότατοι συστρατιῶται καὶ πᾶς ὁ πιστὸς καὶ τίμιος λαός, καλῶς οἴδατε ὅτι ἔφθασεν ἡ ὥρα καὶ ὁ ἐχθρὸς τῆς πίστεως ἡμῶν βούλεται ἵνα μετὰ πάσης τέχνης καὶ μηχανῆς ἰσχυροτέρως στενοχωρήσῃ ἡμᾶς, καὶ πόλεμον σφοδρὸν μετὰ συμπλοκῆς μεγάλης καὶ συρράξεως ἐκ τῆς χέρσου καὶ θαλάσσης δώσῃ ἡμῖν μετὰ πάσης δυνάμεως, ἵνα, εἰ δυνατόν, ὡς ὄφις τὸν ἰὸν ἐκχύσῃ καὶ ὡς λέων ἀνήμερος καταπίῃ ἡμᾶς. [βιάζεται] διὰ τοῦτο λέγω καὶ παρακαλῶ ὑμᾶς ἵνα στῆτε ἀνδρείως καὶ μετὰ γενναίας ψυχῆς, ὡς πάντοτε ἕως τοῦ νῦν ἐποιήσατε, κατὰ τῶν ἐχθρῶν τῆς πίστεως ἡμῶν. παραδίδωμι δὲ ὑμῖν τὴν ἐκλαμπροτάτην καὶ περίφημον ταύτην πόλιν καὶ πατρίδα ἡμῶν καὶ βασιλεύουσαν τῶν πόλεων . καλῶς οὖν οἴδατε, ἀδελφοί, ὅτι διὰ τέσσαρά τινα ὀφειλέται κοινῶς ἐσμεν πάντες ἵνα προτιμήσωμεν ἀποθανεῖν μᾶλλον ἢ ζῆν, πρῶτον μὲν ὑπὲρ τῆς πίστεως ἡμῶν καὶ εὐσεβείας, δεύτερον δὲ ὑπὲρ τῆς πατρίδος, τρίτον δὲ ὑπὲρ τοῦ βασιλέως ὡς χριστοῦ κυρίου, καὶ τέταρτον ὑπὲρ συγγενῶν καὶ φίλων. Λοιπόν, ἀδελφοί, ἐὰν χρεῶσταί ἐσμεν ὑπὲρ ἑνὸς ἐκ τῶν τεσάρων ἀγωνίζεσθαι ἕως θανάτου, πολλῷ μᾶλλον ὑπὲρ πάντων τούτων ἡμεῖς, ὡς βλέπετε προφανῶς, καὶ ἐκ πάντων μέλλομεν ζημιωθῆναι. ἐὰν διὰ τὰ ἐμὰ πλημμελήματα παραχωρήσῃ ὁ θεὸς τὴν νίκην τοῖς ἀσεβέσιν, ὑπὲρ τῆς πίστεως ἡμῶν τῆς ἁγίας, ἣν Χριστὸς ἐν τῷ οἰκείῳ αἵματι ἡμῖν ἐδωρήσατο, κινδυνεύομεν· ὅ ἐστι κεφάλαιον πάντων. καὶ ἐὰν τὸν κόσμον ὅλον κερδήσῃ τις καὶ τὴν ψυχὴν ζημιωθῇ, τὶ τὸ ὄφελος; δεύτερον πατρίδα περίφημον τοιούτως ὑστερούμεθα καὶ τὴν ἐλευθερίαν ἡμῶν. τρίτον βασιλείαν τὴν ποτὲ μὲν περιφανῆ νῦν δὲ τεταπεινωμένην καὶ ὠνειδισμένη καὶ ἐξουθενημένην ἀπωλέσαμεν, καὶ ὑπὸ τοῦ τυράννου καὶ ἀσεβοῦς ἄρχεται. τέταρτον δὲ καὶ φιλτάτων τέκνων καὶ συμβίων καὶ συγγενῶν ὑστερούμεθα».
Καὶ πρὸς τὸν Μωάμεθ, ὁ ὁποῖος τοῦ ἐζήτησεν νὰ παραδώση τὴν Πόλιν, ἀπήντησεν·
«Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοι δοῦναι οὔτ᾿ ἐμόν ἐστι οὐτ᾿ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ· κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν».
Τρίτη 29 Μαΐου 1453 Η ΠΟΛΙΣ ΕΑΛΩ.
Συχνάκις εἰς τὴν ῾Ιστορίαν δημιουργοῦνται περίεργοι συμπτώσεις καὶ ἀλλόκοτοι συσχετισμοί.
῾Η ἅλωσις καὶ ἡ λεηλασία τῆς Κωνσταντινουπόλεως συνέβη χίλια ἔτη ἀκριβῶς, ἀπὸ τῆς δεινῆς δῃώσεως καὶ βεβηλώσεως τῆς Ρώμης ἐκ τῶν Βανδάλων.
Νικητής ὁ Μωάμεθ ἐκράτησεν τὸν τρομερὸν ὅρκον. ῞Αμα τῇ λήξει τῶν σφαγῶν, ἐγκατέλειψεν ἀδιακρίτως εἰς τοὺς πολεμιστάς αὐτοῦ· οἰκίας, ἐκκλησίας, μονὰς καὶ παλάτια, ἄνδρας καὶ γυναῖκας καὶ παιδιά. Χιλιάδες στρατιῶται ἔτρεχον ὡς δαίμονες εἰς τοὺς δρόμους πασχίζοντες νὰ ὑπερβοῦν ὁ ἕνας τὸν ἄλλον εἰς τὴν ἁρπαγὴν καὶ τὴν βιαιότητα.
῾Η πρώτη ἐπίθεσις ἐστράφη ἐναντίων τῶν ἐκκλησιῶν, αἱ ὁποῖαι ἦσαν ἐκ πολυτίμων λίθων καὶ χρυσῶν δοχείων. ῞Οταν οἱ στρατιῶται τοῦ Μωάμεθ εἰσήρχοντο εἰς μίαν οἰκίαν, ἐτοποθέτουν ἔμπροσθεν τοῦ κατωφλίου τὴν σημαίαν αὐτῶν διὰ νὰ εἰδοποιήσουν τοὺς ἄλλους, ὅτι τὰ λάφυρα εἶναι ἰδικά των. Αὐτὰ τὰ λάφυρα δὲν ἦσαν μόνον τὰ κοσμήματα, τὰ ὑφάσματα, καὶ ὅ,τι ἄλλο μετεφέρετο εὐκόλως, ἦσαν καὶ αἱ γυναῖκες, αἱ ὁποῖαι θὰ ἐπωλοῦντο εἰς τὰ σεράγια, οἱ ἄνδρες καὶ τὰ παιδιά, τὰ ὁποῖα θὰ μετεφέροντο εἰς τὰ δουλοπρατεῖα (σκλαβοπάζαρα) τῆς ᾿Ανατολῆς.
Κατὰ ἀγέλας ἐξεδιώκοντο μαστιζόμενοι (δερόμενοι διὰ μαστιγίου), ἐκ τῶν ἐκκλησιῶν οἱ δυστυχισμένοι, οἱ ὁποῖοι εἶχον ζητήσει ἐντὸς αὐτῶν ἄσυλον καὶ προστασίαν. Οἱ ἀνηλεεῖς κατακτηταὶ ἐσφαγίαζον τοὺς γέροντας -οἱ ὁποῖοι ἦσαν βάρος περιττὸν καὶ ἄχρηστα στόματα - καὶ ἐλάμβανον μαζί των τοὺς νέους δεδεμένους τὸν ἕνα μετὰ τοῦ ἄλλου, ὡσὰν κτήνη. Συγχρόνως ἐπεδίδοντο εἰς μίαν μανιακὴν καταστροφήν.
῞Απαντα τὰ πολύτιμα κειμήλια καὶ τὰ ἔργα τέχνης, τὰ ὁποῖα ἐσεβάσθησαν οἱ σταυροφόροι, κατὰ τὴν ἰδικήν των λεηλασίαν τὸ 1204, ἐξ ἴσου ἴσως τρομεράν, κατεστρέφοντο ὑπ᾿ αὐτῶν τῶν μανιακῶν. ᾿Ηφάνιζον ἐξαισίους πίνακες, ἐγκρέμιζον διὰ τῆς σφύρας περίφημα ἀγάλματα, ἔκαιον ἤ ἐξέσχιζον βιβλία, τὰ ὁποῖα θὰ κληροδοτοῦσαν εἰς τὸ μέλλον τὴν σοφίαν τῶν αἰώνων, τὸν ἀθάνατον θησαυρὸν τῆς σκέψεως καὶ τῆς ἑλληνικῆς ποιήσεως. ῾Η ἀνθρωπότης δὲν θὰ ἀναμετρήση ποτὲ εἰς ὅλην τὴν ἔκτασιν, τὸ κακὸν τὸ ὁποῖον εἰσῆλθεν ἐκείνην τὴν μοιραίαν ἡμέραν ἀπὸ τὴν Κερκόπορταν, οὔτε ὅσα ἀπώλεσεν ὁ πνευματικὸς κόσμος εἰς τὴν λεηλασίαν τῆς Ρώμης, τῆς ᾿Αλεξανδρείας καὶ αὐτῆς τῆς Κωνσταντινουπόλεως.
῾Ο Μωάμεθ εἰσῆλθεν εἰς τὴν κατακτημένην Πόλιν μετὰ τὸ τέλος τῆς σφαγῆς καὶ τῆς ἁρπαγῆς.
῾Υπερήφανος καὶ σοβαρός, ἔφιππος εἰς τὸ ὑπέροχον ἄτι αὐτοῦ, διῆλθεν διὰ μέσου τῶν ἀγρίων σκηνῶν τῆς λεηλασίας, μὴ στρέψας τὴν κεφαλήν αὐτοῦ εἰς τὸ ἀνόσιον ἔργον τῶν στρατιωτῶν αὐτοῦ, πιστὸς εἰς τὴν ὑπόσχεσιν αὐτοῦ, νὰ μὴ διακόψη τοὺς στρατιώτας, οἱ ὁποῖοι ἐχαρίσαντο εἰς αὐτὸν τὴν νίκην, ἀπὸ τὴν τρομερήν αὐτῶν ἀπασχόλησιν. ῾Η πρώτη χειρονομία αὐτοῦ δὲν ἦτο πρᾶξις συμφέροντος, διότι οἱ μεγάλοι καὶ διακαεῖς πόθοι αὐτοῦ ἐξεπληρώθησαν. Κατηυθύνθη πρὸς τὴν Μητρόπολιν τῶν Χριστιανῶν, εἰς τὴν λαμπρὰν αὐλὴν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, εἰς τὸν Ναὸν τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας.
Πεντήκοντα ὁλοκλήρους ἡμέρας ἔβλεπε μετὰ παλλούσης καρδίας ἐκ τῆς διακαοῦς ἐπιθυμίας αὐτοῦ, ὅπως ἀποβῇ κύριος τῆς Πόλεως, νὰ λάμπη ὁ ἀπρόσιτος θόλος αὐτῆς τῆς ῾Αγίας Σοφίας, τῆς ὁποίας πρόκειται νὰ διαβῆ ὡς νικητὴς τὰς χαλκίνας πύλας αὐτῆς. Συνεκράτησεν ὅμως δι᾿ ἄλλην μίαν φορὰν τὴν ἀνυπομονησίαν του· ῎Ηθελεν νὰ εὐχαριστήση τὸν ᾿Αλλάχ, πρὶν ἀφιερώση εἰς αὐτὸν ὁριστικῶς αὐτὴν τὴν ἐκκλησίαν.
Κατέβη ἐκ τοῦ ἵππου αὐτοῦ καὶ ἐγονάτισεν ταπεινῶς εἰς τὴν γῆν διὰ νὰ προσευχηθῆ. Κατόπιν ἔλαβεν μίαν δράκα χοὸς ἐκ τῆς γῆς καὶ τὴν ἐσκόρπισεν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ διὰ νὰ ἐνθυμηθῆ, ὅτι εἶναι θνητὸς καὶ ὀφείλει νὰ μὴ ὑπερηφανεύηται διὰ τὸν θρίαμβον αὐτοῦ.
Δείξας τὴν ταπείνωσιν αὐτοῦ εἰς τὸν Θεόν, ὁ Σουλτάνος ἐσηκώθη καὶ ὁ πρῶτος ὑπηρέτης τοῦ ᾿Αλλάχ, εἰσῆλθεν εἰς τὸν καθεδρικόν ναὸν τοῦ ᾿Ιουστινιανοῦ, εἰς τὸ ἱερὸν τῆς ῾Αγίας Σοφίας.
῾Ο Μωάμεθ περιειργάσθη μετὰ συγκινητικῆς περιεργείας τὸ ὑπέροχον οἰκοδόμημα, τούς τετράψηλους θόλους, τὰ μάρμαρα καὶ τὰ ἀστραφτερὰ μωσαϊκά, αὐτὰς τὰς ντελικάτας καμάρας, αἱ ὁποῖαι ὡμοίαζον ὡσὰν νὰ ἀναδύωνται ἀπὸ τὸ σκότος πρὸς τὸ φῶς. ᾿Αντελήφθη ὅτι αὐτὸ τὸ ὑπέροχον παλάτιον τῆς προσευχῆς δὲν ἀνῆκεν εἰς ἐκεῖνον, ἀλλὰ εἰς τὸν Θεόν.
῎Εδωσεν διαταγὴν νὰ ἔλθη ἀμέσως ἕνας ἰμάμης, ὁ ὁποῖος ἀνελθὼν εἰς τὸ ἅγιον βῆμα ἀπήγγειλεν τὸν ὅρκον τῆς μουσουλμανικῆς πίστεως, ἐνῷ ὁ ἴδιος, μὲ τὸ πρόσωπον ἐστραμμένον πρὸς τὸ μέρος τῆς Μέκκας, ἀπηύθυνεν εἰς τὸν ᾿Αλλάχ, τὸν κύριον τοῦ σύμπαντος, τὴν πρώτην προσευχήν, λεχθεῖσα πρὸς τιμήν αὐτοῦ εἰς αὐτὴν τὴν χριστιανικὴν ἐκκλησίαν.
Τὴν ἑπομένην ἡμέραν διέταξεν ἐργάτας νὰ ἐξαφανίσουν ἅπαντα τὰ σύμβολα τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Κατηδάφισαν τοὺς βωμούς, ἐπέχρισαν δι᾿ ἀσβέ στου τὰ πολύτιμα μωσαϊκὰ καὶ ὁ σταυρὸς, ὁ ὁποῖος ἐδέσποζεν εἰς τὴν ῾Αγίαν Σοφίαν, ὅπου ἐπὶ χίλια ὁλόκληρα ἔτη ἐξέτεινε τὰς κεραίας αὐτοῦ ὡς χεῖρας διὰ νὰ ἀγκαλιάση τὸν παγκόσμιον πόνον, κατέπεσεν μετὰ πατάγου. ῾Ο θόρυβος, ὁ ὁποῖος ἐδημιουργήθη ἐκ τῆς πτώσεως ἀντήχησεν ἐντὸς τῆς ἐκκλησίας καὶ πολὺ μακράν, ἔξω. ῾Η πτῶσις τοῦ σταυροῦ προεκάλεσεν φρίκην εἰς ὁλόκληρον τὴν Δύσιν.
῾Η εἴδησις εἶχε τρομερὰν ἀπὴχησιν εἰς τὴν Ρώμην, εἰς τὴν Γένοβαν, εἰς τὴν Βενετίαν καὶ ὡσὰν βροντὴ κεραυνοῦ συνεχίσθη ἕως τὴν Γαλλίαν καὶ τὴν Γερμανίαν.
῾Η Εὐρώπη διεπίστωσε μετὰ φρίκης, πὼς ἐκ τῆς σκοτεινῆς ἀδιαφορίας αὐτῆς ἄφησεν μίαν καταστροφικὴν δύναμιν νὰ εἰσέλθη εἰς τοὺς κόλπους αὐτῆς. Μίαν δύναμιν, ἡ ὁποία παρέλυσεν τὴν ἰδικήν της, αἰῶνας ὁλοκλήρους.
Εἰς τὴν ἱστορίαν ὅμως, ὅπως καὶ εἰς τὴν ζωήν τῶν ἀνθρώπων, αἱ τύψεις δὲν ἐπανορθώνουν τὴν ἀπώλειαν μίας στιγμῆς καὶ ἔτη ὁλόκληρα δὲν ἐξαγοράζουν μίας ὥρας ἀμέλειαν.
Γ´. Τρίτη 29 Μαΐου 1453 Η ΠΟΛΙΣ ΕΑΛΩ.
᾿Ιδοὺ πῶς ὁ ἱστορικὸς τῆς ἁλώσεως Δούκας θρηνεῖ τὴν πτῶσιν καὶ περιγράφει τὴν ἁρπαγὴν τῶν θησαυρῶν τῆς Πόλεως·
«῏Ω πόλις, πόλις, πόλεων πασῶν κεφαλή! ὦ πόλις, πόλις, κέντρον τῶν τεσσάρων τοῦ κόσμου μερῶν! ὦ πόλις, πόλις, Χριστιανῶν καύχημα καὶ βαρβάρων ἀφανισμός! ὦ πόλις, πόλις, ἄλλη παράδεισος φυτευθεῖσα πρὸς δυσμάς, ἔχουσα ἔνδον φυτὰ παντοῖα βρίθοντα καρποὺς πνευματικούς! ποῦ σου τὸ κάλλος, παράδεισε; ποῦ σου ἡ τῶν χαρίτων τοῦ πνεύματος εὐεργετικὴ ῥῶσις ψυχῆς τε καὶ σώματος; ποῦ τὰ τῶν ἀποστόλων τοῦ κυρίου μου σώματα, τὰ πρὸ πολλοῦ φυτευθέντα ἐν τῷ ἀειθαλεῖ παραδείσῳ, ἔχοντα ἐν μέσῳ τούτων τὸ πορφυροῦν ἱμάτιον, τὴν λόγχην, τὸν σπόγγον, τὸν κάλαμον, ἅτινα ἀσπάζοντες ἐφανταζόμεθα τὸν ἐν σταυρῷ ὑψωθέντα ὁρᾶν. ποῦ τὰ τῶν ὁσίων λείψανα, ποῦ τὰ τῶν μαρτύρων; ποῦ τὰ τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου καὶ τῶν λοιπῶν βασιλέων πτώματα; αἱ ἀγυιαί, τὰ περίαυλα, αἱ τρίοδοι, οἱ ἀγροί, οἱ τῶν ἀμπέλων περιφραγμοί, τὰ πάντα πλήρη καὶ μεστὰ λειψάνων ἁγίων, σωμάτων εὐγενῶν, σωμάτων ἁγνῶν, ἀσκητῶν ἀσκητριῶν. ὦ τῆς ζημίας! ἔθεντο, κύριε, τὰ θνησιμαῖα τῶν δούλων σου βρώματα τοῖς πετεινοῖς τοῦ οὐρανοῦ, τὰς σάρκας τὼν ὁσίων σου τοῖς θηρίοις τῆς γῆς κύκλῳ τῆς νέας Σιών, καὶ οὐκ ἦν ὁ θάπτων. ὦ ναέ, ὦ ἐπίγαιε οὐρανέ, ὦ οὐράνιον θυσιαστήριον, ὦ θεῖα καὶ ἱερὰ τεμένη, ὦ κάλλος ἐκκλησιῶν, ὦ βίβλοι ἱεραὶ καὶ θεοῦ λόγια, ὦ νόμοι παλαιοί τε καὶ νέοι, ὦ πλάκες γραφεῖσαι θεοῦ δακτύλῳ, ὦ εὐαγγέλια λαληθέντα θεοῦ στόματι, ὦ θεολογίαι σαρκοφόρων ἀγγέλων, ὦ διδασκαλίαι πνευματοφόρων ἀνθρώπων, ὦ παιδαγωγίαι ἡμιθέων ἡρώων, ὦ πολιτεία, ὦ δῆμος, ὦ στρατός ὑπὲρ μέτρον τὸ πρίν, νῦν δὲ ἀφανισθεὶς ὡς ποντιζομένη ναῦς ἐν τῷ πλεῖν, ὦ οἰκίαι καὶ παντοδαπὰ παλάτια καὶ ἱερὰ τείχη, σήμερον συγκαλῶ πάντα καὶ ὡς ἔμψυχα συνθρηνῶ, τὸν ῾Ιερεμίαν ἔχων ἔξαρχον τῆς ἐλεεινῆς τραγῳδίας. “πῶς ἐκάθισεν μόνη ἡ πόλις ἡ πεπληθυμμένη λαῶν; ἐγενήθη ὡς χήρα ἡ πεπληθυμμένη ἐν ἔθνεσιν, ἄρχουσα ἐν χώραις ἐγενήθη εἰς φόρον, κλαίουσα ἔκλαυσεν ἐν νυκτί, καὶ τὰ δάκρυα αὐτῆς ἐπὶ τῶν σιαγόνων αὐτῆς, καὶ οὐχ ὑπάρχει ὁ παρακαλῶν αὐτὴν ἀπὸ πάντων τῶν ἀγαπώντων αὐτήν οὗτοι οἱ θρῆνοι καὶ οἱ κοπετοὶ τοῦ ῾Ιερεμίου, οὓς ἐκόψατο ἐν τῇ ἁλώσει τῆς παλαιῶς ῾Ιερουσαλήμ, οἶμαι δὲ καὶ περὶ τῆς νέας, καλῶς τὸ πνεῦμα τῷ προφήτῃ ὑπέδειξεν. ποία τοίνυν γλῶσσα ἐξισχύσει τοῦ εἰπεῖν καὶ λαλῆσαι τὴν γενομένην ἐν τῇ πόλει συμφοράν καὶ τὴν δεινὴν αἰχμαλωσίαν καὶ τὴν πικρὰν μετοικίαν, ἣν ὑπέστη, οὐκ ἀπὸ ῾Ιερουσαλὴμ εἰς Βαβυλῶνα ἢ εἰς ᾿Ασσυρίους, ἀλλ᾿ ἀπὸ Κωνσταντινουπόλεως εἰς Συρίαν, εἰς Αἴγυπτον, εἰς ᾿Αρμενίαν, εἰς Πέρσας, εἰς ᾿Αραβίαν, εἰς ᾿Αφρικήν, εἰς ᾿Ιταλίαν σποράδην, ἐν τῇ ᾿Ασίᾳ τῇ μικρᾷ καὶ ἐν ταῖς λοιπαῖς ἐπαρχίαις. καὶ ταῦτα πῶς; ἐν τῇ Παφλαγονίᾳ ὁ ἀνὴρ καὶ ἐν Αἰγύπτῳ ἡ γυνή, καὶ τὰ τέκνα ἐν ἄλλοις τόποις σποράδην ἀλλοιούμενα, ἀπὸ γλώττης εἰς γλῶτταν καὶ ἀπ᾿ εὐσεβείας εἰς ἀσέβειαν καὶ ἀπὸ θείων γραφῶν εἰς ἀλλόκοτα γράμματα. φρῖξον, ἥλιε καὶ σὺ γῆ. στέναξον εἰς τὴν πανελῆ ἐγκατάλειψιν τὴν γενομένην ἐν τῇ ἡμετέρᾳ γενεᾷ παρὰ τοῦ δικαιοκρίτου θεοῦ διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν. οὐκ ἐσμὲν ἄξιοι ἀτενίσαι τὸ ὄμμα εἰς οὐρανόν, εἰ μὴ μόνον κάτω νενευκότες καὶ εἰς γῆν τὰ πρόσωπα θέντες κράξομεν δίκαιος εἶ, κύριε, καὶ δικαία ἡ κρίσις σου. ἡμάρτομεν, ἠνομήσαμεν, ἠδικήσαμεν παρὰ πάντα τὰ ἔθνη, καὶ πάντα ἃ ἐπήγαγες ἡμῖν, ἐν ἀληθινῇ καὶ δικαία κρίσει ἐπήγαγες. πλὴν φεῖσαι ἡμῶν, κύριε, δεόμεθα.
Μεθ᾿ ἡμέρας οὖν τρεῖς τῆς ἁλώσεως ἀπέλυσε τὰ πλοῖα, πορεύεσθαι ἕκαστον εἰς τὴν αὐτῶν ἐπαρχίαν καὶ πόλιν, φέροντα φόρτον ὥστε βυθίζεσθαι. ὁ δὲ φόρτος τί; ἱματισμὸς πολυτελής, σκεύη ἀργυρᾶ χρυσᾶ χαλκᾶ καττιτέρινα, βιβλία ὑπὲρ ἀριθμόν, αἰχμάλωτοι, καὶ ἱερεῖς καὶ λαϊκοί, καὶ μονάζουσαι καὶ μοναχοί. τὰ πάντα πλήρη φόρτου, αἱ δὲ σκηναὶ τοῦ φοσσάτου πλήρεις αἰχμαλωσίας καὶ τῶν ἄνωθεν ἀριθμηθέντων τῶν παντοίων εἰδῶν. καὶ ἦν ἰδεῖν ἐν μέσῳ τῶν βαρβάρων ἕνα φοροῦντα σάκκον ἀρχιερατικόν, καὶ ἕτερον ζωννύμενον ἐπιτραχήλιον χρυσοῦν, ἕλκοντα κύνας ἐνδεδυμένους, ἀντὶ τῶν σαγισμάτων ἀμνοὺς χρυσοϋφάντους. ἄλλοι ἐν συμποσίοις καθήμενοι, καὶ τοὺς ἱεροὺς δίσκους ἔμπροσθεν σὺν διαφόροις ὀπώραις ἐσθίοντες, καὶ τὸν ἄκρατον πίνοντες ἀπὸ τῶν ἱερῶν κρατήρων. τὰς δὲ βίβλους ἁπάσας, ὑπὲρ ἀριθμὸν ὑπερβαινούσας, ταῖς ἁμάξαις φορτηγώσαντες ἀπανταχοῦ ἐν τῇ ἀνατολῇ καὶ δύσει διέσπειραν. δι᾿ ἑνὸς νομίσματος δέκα βίβλοι ἐπιπράσκοντο, ᾿Αριστοτελικοὶ Πλατωνικοὶ θεολογικοὶ καὶ ἄλλο πᾶν εἶδος βίβλου. εὐαγγέλια μετὰ κόσμου παντοίου ὑπὲρ μέτρον, ἀνασπῶντες τὸν χρυσὸν καὶ τὸν ἄργυρον, ἀλλ᾿ ἐπώλουν, ἄλλ᾿ ἔρριπτον. τὰς εἰκόνας ἁπάσας πυρὶ παρεδίδουν, σὺν τῇ ἀναφθείσῃ φλογὶ κρέη ἐψῶντες ἤσθιον».
῾Η φλόγα, ἡ ὁποία ἐφώτιζε τὸν κόσμον τὰ σκοτεινὰ ἔτη τοῦ Μεσσαίωνος δὲν ἐσβέσθη, ἀλλὰ μετελαμπαδεύθη εἰς ἄλλους τόπους καὶ συνεχίζει νὰ φωτίζη τὸν κόσμον μὲ τὸ ἱλαρὸν φῶς τῆς ἁγίας δόξης αὐτῆς.
῾Η πόλις ἑάλωκε (ἑάλω), ἀλλὰ ὁ ῾Ελληνισμὸς δὲν ἀπέθανεν. ῾Η ποντιακὴ μοῦσα διέσωσεν αὐτὴν τὴν ἀταλάντευτον πίστιν. «῾Η Ρωμανία καὶ ἄν ἐπέρασεν, ἀνθεῖ καὶ φέρει καὶ ἄλλο».
Τὸ Γένος, καὶ ὁ ρωμαίϊκος (ἑλληνορθόδοξος δηλαδή) πολιτισμός αὐτοῦ συνέχισαν νὰ ζοῦν μὲ ἕνα τρόπον ὀλιγώτερον φαντασμαγορικόν, ἀλλὰ ἐξ ἴσου δημιουργικὸν καὶ ρωμαλέον.
῾Η Ρωμανία, ἔστω καὶ ἄν τὴν ἐβάπτισαν οἱ Φράγκοι, τὸ 1562, «Βυζάντιο» διὰ νὰ ἐπιφέρουν τὴν ἐξαφάνισιν αὐτῆς ἀκόμα καὶ ἐκ τῆς ἱστορικῆς μνήμης, συνέχισεν νὰ ζῆ ὡς «Βυζάντιο μετὰ τὸ Βυζάντιο» (Ν. Γιόργκα) ἐντὸς τῆς Ρωμαίϊκης ᾿Εθναρχίας. Τὸ ᾿Εκκλησιαστικὸν Σῶμα, «ὁ λαὸς τοῦ Θεοῦ», τὸ γένος τῶν Ρωμιῶν, συνέχισε τὴν ἱστορικήν του ὕπαρξιν καὶ παρουσίαν καὶ δημιουργίαν.
Δ´. ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΝΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ
Τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὁ πιστὸς λαὸς τὴν ἐθρήνησε, τὴν ἐτραγούδησεν πολυειδῶς καὶ πολυτρόπως.
Θὰ παραθέσωμεν ἐνδεικτικῶς ὡρισμένους δημώδεις θρήνους, δημοτικὰ ποιήματα καὶ τραγούδια. Εἰς αὐτὰ συμπλέκονται ἡ θλίψις διὰ τὴν συμφοράν, τὸ μεγαλεῖον τῆς Πόλεως καὶ τῆς ῾Αγίας Σοφίας, ἡ ἐλπίδα διὰ τὴν λύτρωσιν καὶ ἡ πίστις εἰς τὸν Θεόν, ἡ παράκλησις πρὸς τὴν Θεοτόκον καὶ τοὺς ῾Αγίους διὰ τὴν ἀνάκτησιν τῆς Πόλεως.
1ον
Θρῆνος, κλαυθμὸς καὶ ὀδυρμὸς καὶ στεναγμὸς καὶ λύπη,
θλῖψις, ἀπαραμύθητος ἔπεσεν τοῖς Ρωμαίοις.
᾿Εχάσασιν τὸ σπίτιν τους, τὴν Πόλην τὴν ἁγία,
τὸ θάρρος καὶ τὸ καύχημα καὶ τὴν ἀπαντοχήν τους.
Τὶς τὸ ᾿πεν; Τὶς τὸ μήνυσε; Πότε ᾿λθεν τὸ μαντάτο;
Καράβιν ἐκατέβαινε στὰ μέρη τῆς Τενέδου
καὶ κάτεργον τὸ ὑπάντησε, στέκει καὶ ἀναρωτᾶ το·
«Καράβιν, πόθεν ἔρκεσαι καὶ πόθεν κατεβαίνεις;
— ῎Ερκομαι ἀκ τ᾿ ἀνάθεμα κι ἐκ τὸ βαρὺν τὸ σκότος,
ἀκ τὴν ἀστραποχάλαζην, ἀκ τὴν ἀνεμοζάλην·
ἀπὲ τὴν Πόλην ἔρκομαι τὴν ἀστραποκαμένην.
᾿Εγὼ γομάριν δὲ βαστῶ, ἀμμὲ μαντάτα φέρνω
κακὰ διὰ τοὺς χριστιανοὺς, πικρὰ καὶ δολωμένα·
Οἱ Τοῦρκοι ὅτε ἤρθασιν, ἐπήρασιν τὴν Πόλην,
ἀπώλεσαν τοὺς χριστιανοὺς ἐκεῖ καὶ πανταχόθεν.
— Στάσου, καράβι, νὰ χαρῆς, πάλι νὰ σὲ ρωτήσω·
᾿Εκεῖ ᾿λαχε ὁ βασιλεὺς, ὁ κύρης Κωνσταντῖνος,
ὁ φρένιμος, ὁ δυνατός, ὁ περισσὰ ἀνδρειωμένος,
ὁ πράγος, ὁ καλόλογος, ἡ φήμη τῶν Ρωμαίων;
— ᾿Εκεῖ ᾿λαχεν ὁ Δράγασης ὁ κακομοιρασμένος.
Σὰν εἶδε τ᾿ ἄνομα σκυλιὰ κι ἐχάλασαν τοὺς τοίχους
κι ἐτρέξασιν κι ἐμπήκασιν πεζοὶ καὶ καβαλάροι
κι ἐκόπταν τοὺς χριστιανοὺς ὡς χόρτο στὸ λιβάδιν,
βαριὰ βαριά ἀναστέναξεν μετὰ κλαυθμοῦ καὶ εἶπε·
«᾿Ελέησον! πρᾶγμα τὸ θωροῦν τὰ δολερά μου μάτια!
Πῶς ἔχω μάτια καὶ θωρῶ! Πῶς ἔχω φῶς καὶ βλέπω!
Πῶς ἔχω νοῦν καὶ πορπατῶ στὸν ἄτυχον τὸν κόσμον!
Θωρῶ, οἱ Τοῦρκοι ᾿νέβησαν εἰς τὴν ἁγίαν Πόλην
καὶ τῶρα ἀφανίζουσιν ἐμὲν καὶ τὸν λαόν μου».
᾿Εβίγλισεν ὁ ταπεινὸς δεξιὰ καὶ ἀριστερά του·
θωρεῖ, φεύγουν οἱ Κρητικοί, φεύγουν οἱ Γενουβῆσοι·
φεύγουσιν οἱ Βενέτικοι κι ἐκεῖνος ἀπομένει.
᾿Ελάλησεν ὁ ταπεινὸς μὲ τὰ καμένα χείλη·
«᾿Εσεῖς, παιδιά μου, φεύγετε, πᾶτε νὰ γλιτωθῆτε·
κι ἐμέναν ποῦ μ᾿ ἀφήνετε τὸν κακομοιρασμένο;
᾿Αφήνετέ με στὰ σκυλιὰ κι εἰς τοῦ θεριοῦ τὸ στόμα.
Κόψετε τὸ κεφάλιν μου, χριστιανοὶ Ρωμαῖοι·
ἐπάρετέ το, Κρητικοί, βαστᾶτε το στὴν Κρήτην
νὰ τὸ ἰδοῦν οἱ Κρητικοὶ νὰ καρδιοπονέσουν,
νὰ δείρουσι τὰ στήθη τους, νὰ χύσουν μαῦρα δάκρυα».
῞Ηλιε μου, ἀνάτειλε παντοῦ, σ᾿ οὖλον τὸν κόσμον φέγγε
κι ἔκτεινε τὰς ἀκτίνας σου σ᾿ ὅλην τὴν οἰκουμένη·
κι εἰς τὴν Κωνσταντινούπολην, τὴν πρώην φουμισμένην
καὶ τώρα τὴν Τουρκόπολην, δὲν πρέπει πιὸ νὰ φέγγης.
᾿Αλλ᾿ οὐδὲ τὰς ἀκτίνας σου πρέπει ἐκεῖ νὰ στέλλης
νὰ βλέπουν τ᾿ ἄνομα σκυλιὰ τὲς ἀνομιὲς νὰ κάμνουν.
νὰ ποίσουν στάβλους ἐκκλησιὲς, νὰ καίουν τὰς εἰκόνας,
νὰ σχίζουν, νὰ καταπατοῦν τὰ ᾿λόχρουσα βαγγέλια,
νὰ καθυβρίζουν τοὺς σταυρούς, νὰ τοὺς κατατσακίζουν,
νὰ παίρνουσιν τ᾿ ἀσήμια τους καὶ τὰ μαργαριτάρια,
καὶ τῶν ἁγίων τὰ λείψανα τὰ μοσχομυρισμένα
νὰ καίουν, ν᾿ ἀφανίζουσιν, στὴν θάλασσα νὰ ρίπτουν,
νὰ παίρνουν τὰ λιθάρια των καὶ τὴν εὐκόσμησίν των
καὶ στ᾿ ἅγια δισκοπότηρα κοῦπες κρασὶ νὰ πίνουν.
῎Αρχοντες, ἀρχοντόπουλοι, ἀρχόντισσες μεγάλες,
εὐγενικὲς καὶ φρένιμες, ἀκριβαναθρεμμένες,
ἀνέγλυτες, πανεύφημες, ὕπανδρες καὶ χηράδες,
καὶ καλογριὲς εὐγενικές, παρθένες, ἡγουμένες,
(ἄνεμος δὲν τοὺς ἔδιδε, ἥλιος οὐκ ἔβλεπέν τες,
ἔψαλαν, ἐνεγνώθασιν εἰς τ᾿ ἅγια μοναστήραι)
ἡρπάγησαν ἀνηλεῶς ὡς καταδικασμένες!
Πῶς νὰ τὲς πάρουν στὴν Τουρκιά, σκλάβες νὰ πουληθοῦσιν
καὶ νὰ τὲς διασκορπίσουσιν ᾿Ανατολὴνκαὶ Δύσην
γυμνὲς καὶ ἀνυπόλυτες, δαρμένες, πεινασμένες,
νὰ βλέπουν βούδια, πρόβατα, ἄλογα καὶ βουβάλια!
Μὴν τὸ πομένης, οὐρανέ, καὶ γῆ, μὴν τὸ βαστάξης·
ἥλιε, σκότασε τὸ φῶς, σελήνη, μὲν τοὺς δώσης!
(Πηγή· Ε. Κριαρᾶς. ᾿Ανακάλημα τῆς Κωνσταντινούπολης, Θεσσαλονίκη 19652.) .
2ον
Πῆραν τὴν Πόλη, πῆραν την, πῆραν τὴ Σαλονίκη!
Πῆραν καὶ τὴν ἁγιὰ Σοφιά, τὸ μέγα μοναστήρι,
ποὺ εἶχε τριακόσια σήμαντρα κι ἑξήντα δυὸ καμπάνες·
κάθε καμπάνα καὶ παπάς, κάθε παπὰς καὶ διάκος,
Σιμὰ νὰ βγοῦν τὰ ῞Αγια κι ὁ βασιλιὰς τοῦ κόσμου,
φωνὴ τοὺς ἦρθ᾿ ἐξ οὐρανοῦ, ἀγγέλων ἀπ᾿ τὸ στόμα·
«᾿Αφῆτ᾿ αὐτὴν τὴν ψαλμωδιάν, νὰ χαμηλώσουν τ᾿ ῞Αγια
καὶ στεῖλτε λόγο στὴν Φραγιάν, νά ᾿ρτουνε τριὰ καράβια,
νὰ πάρουν τὸ χρυσὸ σταυρὸ καὶ τ᾿ ἅγιο εὐαγγέλιο
καὶ τὴν ἁγία τράπεζα, νὰ μὴ τὴν ἀμολύνουν.»
Σὰν τ᾿ ἄκουσεν ἡ Δέσποινα, δακρύζουν οἱ εἰκόνες.
«Σώπα, κυρία Δέσποινα, μὴν κλαίης, μὴ δακρύζης·
πάλε μὲ χρόνους, μὲ καιροὺς, πάλε δικά σου εἶναι».
(Πηγή· ἒ῝. ᾁ῟ἶἂὸ῝, ἒ῍ὰὃὦὖ ἆ῏ἆ῟῝ὰἂἶὸὖ ὶὸ ῝ὰ ὒἶὠὴὸ ἣ῏ὶὸἶὃὸ 2, Ρὰἶἂὖ 1825, ἆ. 340).
3ον
Οὗλες οἱ μέρες τοῦ Θεοῦ καλὲς κι εὐλογημένες,
σὰν τὴν ἡμέρα τσῆ Λαμπρῆς ἄλλη καμμιὰ δὲν εἶναι,
ἀποὺ σημαίνουν οἱ γι-ἐκκλησιές, τὰ μέγα μοναστήρια.
σημαίνει κι ἡ ῾Αγιὰ Σοφιὰ τὸ μέγα μοναστήρι,
μὲ τετρακόσια σήμαντρα, μὲ δεκαοχτὼ καμπάνες,
μ᾿ ἑξήντα πέντε ἀρχιερεῖς καὶ διάκους τετρακόσιους,
ψαλτάδες εἰκοσιτέσσαρες, παπάδες ἐνενήντα,
μ᾿ ἑκατοδυὸ πνευματικούς μὲ τὸ χαρτὶ στὸ χέρι.
Ψάλλει ζερβὰ ὁ βασιλιάς, δεξιὰ ὁ πατριάρχης·
ψάλλουνε τὸ Χερουβικὸ καὶ χαμηλώνουν τ᾿ ῞Αγια
καὶ μιὰ φωνὴ ἀκούστηκε ἀπ᾿ ᾿Αρχαγγέλου στόμα·
«Πάψετε τὸ Χερουβικὸ κι ἄς χαμηλώσουν τ᾿ ῞Αγια
καὶ δῶστε λόγο στὴ Φραγκιά, πὼς τὴν ἐπῆρε ὁ Τοῦρκος,
νὰ ῤθοῦν, νὰ τὴν ἀδειάσουνε, πρᾶμα νὰ μὴν ἀφήσουν,
νὰ πάρουν τὴν ῾Αγιὰ Σοφιὰ μὲ τὰ χρυσὰ τση τέμπλα,
νὰ πάρουν τὸ Βαγγέλιο, Τράπεζα τῶν ῾Αγίω.»
Κι ἡ Δέσποινα, ὡς τ᾿ ἄκουσε, τ᾿ ἀμμάθιαν τ᾿ς ἐδακρύσαν
κι ὁ Μιχαὴλ κι ὁ Γαβριὴλ τὴν ἐπαρηγορῆσαν·
«Σώπασ᾿ ἀφέντρα καὶ κυρά ».
(Πηγή· Α. Κριάρης, Πλήρης συλλογὴ κρητικῶν δημωδῶν ἀσμάτων. ᾿Εν ᾿Αθήναις 19202, σ. 200-201).
4ον
Καράβιν ἐκατέβαινε στὰ μέρη τῆς Τενέδου
καὶ κάτεργο τὸ ὑπάντεσε, στέκει κι ἀναρωτᾶ το·
— Καράβι, πόθεν ἔρχεσαι καὶ πόθεν κατεβαίνεις;
— ᾿Εκ τὴν ἀστραποχάλαζαν, ἐκ τὴν ἀνεμοζάλην,
ἀπὸ τὴν Πόλη ἔρχομαι, τὴν ἀστραποκαμένην
ἐγὼ γομάρια δὲν βαστῶ, ἀμὴ μαντάτα φέρνω.
κακὰ διὰ τοὺς Χριστιανούς, πικρὰ καὶ θολωμένα!
(Πηγή· ᾿Ιάκ. Πολυλᾶς, ῾Η φιλολογική μας γλώσσα, ᾿Αθήνα 1982, σ. 70).
5ον
῾Ο ἥλιον πάει ´ς σὴν μάνναν ἀτ᾿ μαυρομελανιασμένον.
Φέρει καὶ τραπεζώνει ἀτον γάλαν καὶ παξιμάτιν.
῾Ο πρόσωπος ἀτ᾿ κὶ γελᾶ, ἀπολογιὰν ᾿κ᾿ ἐδῶκεν,
— Ντὸ1 ἔπαθες, ναὶ γιόκα μου, κι ἐμαυρομελανιάσες;
Νὰ μὴ μὲ τ᾿ ἄστρα μάλωνες, νὰ μὴ μὲ τὸ φεγγάρι,
νὰ μὴ μὲ τὸν ἀβιδεανὸν2 κανέναν λόγον εἶσες;
— Μηδὲ μὲ τ᾿ ἄστρα μάλωνα, μηδὲ μὲ τὸ φεγγάρι,
μηδὲ μὲ τὸν ἀβιδεανὸν κανέναν λόγον ἔχω.
᾿Αἰλὶ ντ᾿ εἶδαν τὰ μάτια μου ᾿ς σὸ σημερνὸν τὴ μέραν!
᾿Αντὶς τ᾿ἀρνεὰ σπάζνε3 παιδεά, ἀντὶς πρόβατα μάννες,
ἀντὶς τὰ κρεάρεα τ᾿ ἄκλερα σπάζνε τὰ παλληκάρεα.
῞Εναν παιδὶν θὰ ἔσπαζαν, ἡ μάννα θ᾿ ἄλλο ᾿κ᾿ εἶσεν.
«Δίγω σας δέκα ἄλογα καὶ δεκαοχτὼ μουλάρεα,
δίγω σας σίλια φούλιρα4, ἀτόναν μὴ λαλῆτε».
Παίρ᾿ νε τὰ δέκα ἄλογα, τὰ δεκαοχτὼ μουλάρεα,
Παίρ ᾿νε τὰ σίλια φούλιρα καὶ σπάζνε καὶ ἐκεῖνον!
1. καὶ ντ᾿ 3. σφάζουνε
2. αὐγερινὸς 4. χίλια τάληρα
(Πηγή· Δ. Πετρόπουλος, ῾Ελληνικὰ Δημοτικὰ Τραγούδια 1, ᾿Αθῆναι 1957, σ. 154-155).
6ον
Τὴν Πόλην ὅνταν ὥριζεν ὁ ῞Ελλεν Κωνσταντῖνον,
εἶχε πορτάρους δίκλοπους, ἀφέντους φοβετσιάρους,
εἶχεν ἀφέντην σερασκέρ᾿ τὸν μέγαν ᾿Ιωάννην,
᾿Εκεῖνος εἶχε σύνοδον Ρωμαίους δωδεκάραν,
ἐκεῖνος εἶχε μεκχεμὲν Ρωμαίους ἀφεντάδες.
᾿Εκεῖν᾿ ᾿κ᾿ ἐκρίν᾿ ναν δίκαια, ἐδῶκαν τὰ κλειδία.
᾿Εκλείδωσαν τὰ ἐγκλησιὰς καὶ τὴν ἀγὶ Σοφίαν.
᾿Απ᾿ οὐρανοῦ κλειδὶν ἔρθεν ᾿ς σ᾿ ἀγὶ Σοφιᾶς τὴν πόρταν.
Χρόνους ἔρθαν κ᾿ ἐπέρασαν, καιροὶ ἔρθαν κ᾿ ἐδέβαν,
᾿νεσπάλθεν τὸ κλειδίν ἀθες κ᾿ ἐπέμ᾿νεν κλειδωμένον.
Θέλ᾿ ἀπ᾿ οὐρανοῦ μάστοραν καὶ ἀπὸ τὴν γῆν ἀργάτεν.
7ον
῾Ο Καρατζᾶς θρηνεῖ τὴν συμφορὰν τῆς βασιλίδος τῶν πόλεων·
Λυπήσου, οὐρανέ, κ᾿ ἐσὺ τούτην τὴν φλογισμένη
πόλη, ποὺ τὲς ἐλπίδες της σ᾿ ἐσένα ᾿χ᾿ ἡ καημένη·
λυπήσου, ρίξε της δροσιά, τὴν φλόγα της νὰ σβήση.
8ον
Εἰς τὸν «῎Αγνωστον», ὁ Παναγιώτης Σοῦτσος ἐκφράζει τὴν βαθεῖαν ἀγάπην καὶ τὸν ἀπέραντον θαυμασμόν του πρὸς τὴν Πόλην·
᾿Ιδοὺ ἡ γῆ τῆς ἔριδος, ἰδοὺ ἡ νέα Ρώμη·
τοῦ Κωνσταντίνου ἡ σκιὰ τὴν κατοικεῖ ἀκόμη·
καὶ τοῦ ᾿Ιουστινιανοῦ ἡ Θέμις ἐν πορφύρᾳ
πλανᾶται εἰς τὰ τείχη της μὲ στάθμη εἰς τὴν χεῖρα.
Πρὸς δύσιν ἡ τοῦ γίγαντος Βελισαρίου πύλη·
Μακρὰν τὸ ῾Ιπποδρόμιον, ἡ πορφυρῖτις στήλη·
έδῶ ναοὶ ᾿Οθωμανῶν μὲ τὰς ἡμισελήνους,
καὶ μνήματά των φέροντα κιδάρεις μαρμαρίνους,
ἐκεῖ ὁ τῆς ῾Αγίας μας Σοφίας στίλβων ὅλος
οὐρανογείτων θόλος.
9ον
Καὶ ὁ ἀδελφός του ᾿Αλέξανδρος («Ποιητικὸν χαρτοφυλάκιον, 1845») θὰ θρηνήσῃ·
Συμφορά! ῾Ημέρα ποία — πένθιμη στὸν οὐρανὸν
καὶ στὴν γῆν πανωλεθρία — ὅταν τῶν Χριστιανῶν
ἔπεσεν ἡ Νέα Ρώμη — μ᾿ ὅλον της τὸν Κολοσσόν
10ον
Οἱ στίχοι τοῦ ᾿Αχιλλέως Παράσχου («Αἱ δύο λειτουργίαι»), παλλόμενοι ἀπὸ ἄκρατον πατριωτισμὸν, παρὰ τὰ ἐλαττώματα καὶ τὰς ἀδυναμίας των, ἠλεκτρίζουν, ὑποβάλλουν, συγκινοῦν·
Σὲ τόσο πλῆθος ἄμετρο ποιὸς εἶναι, ποιὸς ἐκεῖνος,
ποὺ νὰ κρατήση τὴν Τουρκιὰ μπορεῖ; — ῾Ο Κωνσταντῖνος!
Κύττα τον, Μοῦσα, κύττα τον, στὴ φλόγα τοῦ πολέμου
πῶς ἀνεμίζει τὸ σπαθὶ καὶ πῶς χτυπᾷ, Θεέ μου!
Πῶς τρέχ᾿ ἐδῶ, πῶς τρέχ᾿ ἐκεῖ μὲ φλογισμένο μάτι·
σὰν ῞Αγιο - Γιώργης φαίνεται στὸ ἄσπρο του τὸ ἄτι!
Καὶ πέφτουν κάτω, σφάζονται, γκρεμίζονται οἱ σκύλοι,
καὶ σπρώχνουνε καὶ σπρώχνονται στοῦ Ρωμανοῦ τὴν Πύλη!
11ον
῎Ενθερμος τῆς βυζαντινῆς ἰδέας θιασώτης εἶναι καὶ ὁ Γεώργιος Βιζυηνός, καὶ ἐκφράζει τὸ ἐθνικὸν ἰδεῶδες τῆς Μεγάλης ᾿Ιδέας τῶν ῾Ελλήνων·
Κι ὁ Βασιλὲς θὰ σηκωθῇ, τὴν σπάθα του νὰ δράξῃ,
καί, στρατηγός σας, θενὰ μπῇ στὸ πρῶτο του βασίλειο
τὸν Τοῦρκο νὰ χτυπήσῃ.
Καὶ χτύπα-χτύπα, θὰ τὸν πᾷ μακρὰ νὰ τὸν πετάξῃ,
πίσω στὴν Κόκκινη Μηλιὰ καὶ πίσ᾿ ἀπὸ τὸν ἥλιο,
ποὺ πιὰ νὰ μὴ γυρίσῃ.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
᾿Εμεῖς σήμερον ἀναμιμνησκόμεθα οὐχὶ ἀπωλεσθέντα μεγαλεῖα, διότι ἔστω κι ἄν ἀπωλέσθησαν τόποι, ἡ ψυχὴ τοῦ Γένους τῶν Ρωμιῶν παραμένει ζῶσα καὶ ἐζωοποίησε τοῦτο τὸ Γένος καὶ τὸ ὡδήγησε εἰς τὴν εὐδίαν.
Αὐτὴ ἡ ψυχὴ ἐστήριξε τὸ Γένος εἰς τοὺς ζοφεροὺς χρόνους τῆς δουλείας. Αὐτὴ ἡ ψυχὴ τὸ ἐπροστάτευσεν ἀπὸ τοὺς ἐξισλαμισμοὺς. Αὐτὴ ἡ ψυχὴ ἐγέννησε τὸ νέφος τῶν Νεομαρτύρων. Αὐτὴ ἡ ψυχὴ ἀνεδιπλώθη μετὰ τῶν Κολλυβάδων καὶ παρήγαγε τὸν ἑλληνικὸν διαφωτισμόν. Αὐτὴ ἡ ψυχὴ ἠνδρειώθη καὶ ἐνήργησε τὴν ᾿Επανάστασιν τοῦ 1821.
᾿Αναμιμνησκόμεθα καὶ ὑπερηφανευόμεθα διὰ τὴν χιλιετῆ καὶ πλέον ῾Ελληνικὴν Μεσσαιωνικὴν Αὐτοκρατορίαν διὰ νὰ μὴν ἐπιτρέψωμεν εἰς οὐδέναν νὰ συλλήση τῆς ψυχῆς καὶ τῆς ἱστορίας μας τὸν μέγαν θησαυρόν.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ζώρα Γεωργίου ·
«Περὶ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως»
῎Εκδοσις τοῦ Σπουδαστηρίου Βυζαντινῆς καὶ Νεοελληνικῆς Φιλολογίας τοῦ Πανεπιστημίου ᾿Αθηνῶν, ᾿Αθῆναι 1959.
Ρωμανίδου ᾿Ιωάννου ·
«Ρωμηοσύνη» ᾿Εκδόσεις Πουρνάρα 20023.
Σλουμβερζέ Γουσταύου ·
«Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος καὶ ἡ Πολιορκία καὶ ῞Αλωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως», ᾿Εκδόσεις Βασ. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1991.
Στεργιούλη Σεραφεὶμ ᾿Αρχιμανδρίτου·
«ͺ᾿Ασματικὴ ᾿Ακολουθία εἰς τοὺς ᾿Ανωνύμους Μάρτυρας τῆς ῾Αλώσεως τῆς Βασιλίδος τῶν Πόλεων Κωνσταντινουπόλεως». ῎Εκδοσις «Φιλολογικὸς Σύλλογος Παρνασσός», ᾿Αθῆναι 2003.
Συλλογικὸς Τόμος·
«῾Η ἅλωσις τῆς Πόλης», ᾿Εκδόσεις ΑΚΡΙΤΑΣ Σειρὰ ΑΙΠΟΣ ἀριθμ. 15.
Τωμαδάκη Νικολάου·
«Περὶ ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως» (Δούκα, Κριτοβούλου, Σφραντζῆ, Χαλκοκονδύλη) ᾿Εκδόσεις «ΠΟΥΡΝΑΡΑ», Θεσσαλονίκη 1993
Φραντζῆ Γεωργίου - Μπάρμπαρο Νικολὸ ·
«Η ΠΟΛΙΣ ΕΑΛΩ». Τὸ χρονικὸ τῆς πολιορκίας καὶ τῆς ῾Αλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως.
᾿Εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ Α. Α. Λιβάνη, ᾿Αθῆναι 1993.
Ψαράκη Τάκη ·
«᾿Ανθολόγιο τῆς Κωνσταντινούπολης», ᾿Εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ Α. Α. Λιβάνη.
Διάφορα ἄρθρα καὶ μελετήματα.
